Τα πλεονάζοντα νερά κινούνται ανεξέλεγκτα και προκαλούν ζημιές σε αγροτικές και αστικές εκτάσεις, σε δρόμους, κτίρια, γέφυρες και δυστυχώς όχι σπάνια, υπάρχουν ανθρώπινα θύματα. Έτσι, ως κίνδυνος πλημμύρας ορίζεται ο συνδυασμός της πιθανότητας να λάβει χώρα πλημμύρα και των δυνητικών αρνητικών συνεπειών της για την ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά και τις οικονομικές δραστηριότητες, που συνδέονται με αυτήν.
Η χώρα μας είναι σε μεγάλο βαθμό ορεινή, με έκταση 131 694 km2 και ακτογραμμή 13.676 km, τη μεγαλύτερη στη λεκάνη της Μεσογείου. Η Κρήτη έχει έκταση 8.336 km2, έχει μακρόστενο σχήμα με μήκος 260 km από ανατολικά προς δυτικά, μέγιστο πλάτος 60 km στο ευρύτερο και μόλις 12 km στο στενότερο σημείο της και ακó# µ#≥#∫#±#ƒ#¨#√#ƒ#±#√#∑# ¶#/í# √#µ# ≥#∑# ≈#»#∑#ª#Æ#¬# ¿#±#¡#±#≥#...#≥#π#∫#Ã#ƒ#∑#ƒ#±#¬# ∫#±#π# ∑# º#∑# µ#∆#±#¡#º#ø#≥#Æ# ƒ#∑#¬# µ#≈#¡#...#¿#±# #∫#Æ#¬# √#ƒ#¡#±#ƒ#∑#≥#π#∫#Æ#¬# ≥#π#±# ƒ#±# µ#¥#¨#∆#∑#τογραμμή 1.046 km. Είναι ένας μοναδικός τόπος, μαγικός, που είναι πανθομολογούμενο ότι δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής και φροντίδας, σε ό,τι αφορά τις υποδομές της, συμπεριλαμβανομένης της πρόληψης πλημμυρικών κινδύνων.
Η Ελλάδα έχει μια μακραίωνη ιστορία, που εκτείνεται από την προϊστορική εποχή του χαλκού, δηλαδή τη Μινωική περίοδο, με αρχή τη μεσαιωνική περίοδο (περίπου 3200 π.X-1400 μ.Χ.), την πρώιμη και τη μέση σύγχρονη περίοδο (1400–1900 μ.Χ.) και τη σύγχρονη περίοδο 1900 μ.Χ. έως σήμερα (Angelakis et al., 2020). Σε όλες αυτές τις περιόδους, οι κλιματικές συνθήκες δε φαίνεται να έχουν αλλάξει δραματικά, παρά το ότι παρουσιάζουν κατά διαστήματα έντονη μεταβλητότητα και διακύμανση (Markonis et al., 2016).
Είναι αξιοσημείωτα τα υποδειγματικά υδραυλικά έργα αντιπλημμυρικής προστασίας, που κατασκευάστηκαν στην Πρωτοανακτορική Μινωική Κρήτη πριν από 4.500 χρόνια περίπου. Η «Μινωική Οδογέφυρα», στο ρέμα Βλυχιάς μεταξύ Κνωσού και Kαραβανσεράι, είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές κατασκευές και το ογκωδέστερο τεχνικό έργο της Μινωικής Κρήτης, που έχει ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται για μια μνημειώδη, μεγαλιθική κατασκευή, από την οποία σώζονται τέσσερις μεγάλες βάσεις-παραστάδες και σχηματίζουν τρία κλιμακωτά ανοίγματα-περάσματα (Εικ. 1). Εκτός από τα έργα, φαίνεται ότι προστάτευαν και συντηρούσαν επιμελώς και δεν καταπατούσαν τα υδατορέματα.
Την ίδια πρακτική ακολουθούσαν κατά τους ιστορικούς χρόνους, δηλαδή την Αρχαϊκή, Κλασική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο. Σε ορισμένες πόλεις κατασκευάστηκαν προηγμένα υδραυλικά αντιπλημμυρικά έργα, σε συνδυασμό με συστήματα αποκατάστασης της γης, συμπεριλαμβανομένων φραγμάτων, τειχών προστασίας και υδραυλικών δικτύων. Σημειώνεται ότι στους αρχαίους Ελληνικούς πολιτισμούς δινόταν έμφαση στην προληπτική αντιπλημμυρική πολιτική, με την προστασία, διατήρηση της κοίτης και παρακολούθηση των ρεμάτων. Ένα από τα πρώτα έργα είναι το Μυκηναϊκό έργο εκτροπής του Τίρυνθος ποταμού, μέσω μεγάλου χωμάτινου φράγματος, που κατασκευάστηκε περίπου τον 14ο αιώνα π.Χ., την ίδια εποχή που κατασκευάστηκαν αντιπλημμυρικά έργα και ανάκτηση εδαφών στη λίμνη της Κωπαΐδας.
Οι πλημμύρες είναι φαινόμενα που συμβαίνουν διαχρονικά ανά την υφήλιο, τόσο σε ανεπτυγμένες όσο και σε αναπτυσσόμενες χώρες. Η συχνότητα και η ένταση είναι μεγαλύτερες σε περιοχές, όπου δεν έχουν ληφθεί επαρκή προληπτικά μέτρα, όπως συνέβη πρόσφατα στη Βαλένθια της Ισπανίας. Μάλιστα, οι παγκόσμιες προβλέψεις για τον κίνδυνο πλημμυρικών συμβάντων είναι ότι μελλοντικά ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη θα αντιμετωπίσει αυξημένα προβλήματα, εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού και κυρίως της αστικοποίησής του και επίσης εξαιτίας της μείωσης ή/και της ελλειμματικής διαχείρισης των ορεινών δασικών εκτάσεων και της ορθής διαχείρισης, προστασίας και συντήρησης των υδατορεμάτων (Angelakis et al., 2023).
Το πρόβλημα επιτείνει το γεγονός ότι οι περισσότερες πόλεις δε σχεδιάστηκαν στη βάση ορθολογικών πολεοδομικών μελετών, παρά την παρακαταθήκη του Ιππόδαμου του Μιλήσιου (498-408 π.Χ.), και ούτε ελήφθησαν υπόψη οι γεωπεριβαλλοντικές συνθήκες και απαιτήσεις. Έτσι, δημιουργήθηκαν οικισμοί και πόλεις χωρίς σχέδιο, με ανεπαρκείς βασικές υποδομές, όπως δίκτυα ομβρίων υδάτων και αποχέτευσης στις πεδινές εκτάσεις τους και μη ορθή διαχείριση των ορεινών εκτάσεών τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η βόρεια παράκτια πλευρά του Νομού Ηρακλείου, που είναι η πλέον πυκνοκατοικημένη περιοχή της Κρήτης, όπου κατοικεί το 45% του πληθυσμού της σε μόλις 10% της έκτασής της. Σε αυτήν την περιοχή, πολλά υδατορέματα/ποταμοί έχουν παραβιασθεί ή έχουν μετατραπεί σε δρόμους, όπως αυτά στη Λυγαριά και στο Παλαιόκαστρο στον Δήμο Μαλεβιζίου, στον ποταμό Καίρατο (σημερινό Κατσαμπά) και Καρτερό στον Δήμο Ηρακλείου, στον Γουβιανό ποταμό στον Δήμο Χερσονήσου και αλλού. Οι συνέπειες είναι γνωστές, με τα καταστροφικά πλημμυρικά συμβάντα και τις καταστροφές των τελευταίων χρόνων. Υπάρχει μια παροιμία που λέει: «Αν δε φαντάζεσαι φωτιές, με κάρβουνα μην παίζεις». Μπορούμε να την παραφράσουμε: «Αν δε φαντάζεσαι πλημμύρες, με ποτάμια ή υδατορέματα μην παίζεις!».
* Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιμο και διακεκριμένο fellow της Παγκόσμιας Εταιρίας Υδατικών Πόρων (IWA).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
Angelakis, A. N., Antoniou, G., Voudouris, K., Kazakis, N., Dalezios, N., and Dercas, N. (2020). History of Floods in Greece: Causes and Measures for Protection. Natural Hazards 101:833–852, https://doi.org/10.1007/s11069-020-03898-w.
Angelakis, A. N., Capodaglio, A. G., Valipour, M., Krasilnikoff, J., Ahmed, A. T., Mandi, L., Tzanakakis, Baba, A., Kumar, R., Xiao Yun, Zheng, Zhang Min, Mooyoung Han, M., Turay, B., Bilgiç, E., and Dercas, N., 2023. Evolution of Floods: From Ancient Times to the Present Times (ca 7600 BC to the Present) and the Future. Land 12, 1211. https://doi.org/10.3390/land12061211.
Markonis, Y., A. N. Angelakis, A. N., Christy, J., and Koutsoyiannis, D. (2016). Climatic variability and the evolution of water technologies in Crete, Greece, Water History, 8 (2), 137-157, doi:10.1007/s12685-016-0159-9.
