«Το φόρεμα αυτό, καίτοι έχουν περάσει διακόσια χρόνια από την κατασκευή του και έμεινε κρυμμένο κάτω στη γη καθ’ όλα τα έτη των πολιορκιών του Μεσολογγίου και της αιχμαλωσίας αργότερα της Ειρηνούλας Άρτη από τους Τούρκους, εν τούτοις σώζεται μέχρι σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση και κατέχεται από συγγενείς της οικογένειας Άρτη. Πριν από μερικά χρόνια και κατά τη διάρκεια του εορτασμού της αποφράδος ημέρας της Εξόδου του Μεσολογγίου, η οποία ως γνωστόν έγινε στις 10 Απριλίου 1826, με παράκληση της επιτροπής εορτασμού, την ιστορική αυτή ενδυμασία φόρεσε η Νίνα Άρτη, κόρη του στρατηγού Ιωάννη Άρτη και θαυμάσθηκε απ’ όλους τους παρευρισκομένους. Ο κ. Πυρσινέλος, δήμαρχος τότε των Ιωαννίνων, που γνώριζε από ιδία αντίληψη τις σωζόμενες στολές της Κυρά-Φροσύνης, βεβαίωσε όλους ότι η συγκεκριμένη ενδυμασία ήταν ασυγκρίτως ανωτέρα όλων. Μάλιστα σήμερα, παγκοσμίου φήμης διακοσμητές Μουσείων Τέχνης επισκέπτονται την κάτοχο της ενδυμασίας αυτής και ζητούν να την εξετάσουν, διότι ο τρόπος του κεντήματος και ιδίως της φούστας είναι άγνωστος. Μερικοί προσφέρουν μεγάλα χρηματικά ποσά για να αποκτήσουν έστω και ένα μικρό τεμάχιο της φούστας για να μελετήσουν την ύφανση, ενώ και άτομα μη έχοντα γνώσεις του αντικειμένου, όπως ο Γάλλος πρεσβευτής στην Αθήνα κ. Μοντολόν προ πολλού, πρόσφεραν πολύ μεγάλο ποσόν προκειμένου να εξασφαλίσουν την ενδυμασία αυτή, η οποία είναι χρυσοκέντητη.
Επανερχόμενοι λοιπόν στο κύριο θέμα μας, ο γάμος του Χριστάκη Άρτη με την Ειρήνη Καψάλη έγινε λίγες ημέρες μετά την άφιξη του γαμβρού στο Μεσολόγγι. Μετά τον γάμο ο Χριστάκης εγκαταστάθηκε πλέον στο Μεσολόγγι και από την συμπεριφορά του έγινε αγαπητός στους νέους συγκατοίκους του, πλην όμως λόγω της εμφάνισής του (είχε λεπτό και μικρό ανάστημα), ήταν μικροκαμωμένος και όλοι οι Μεσολογγίτες δεν τον αποκαλούσαν με το επώνυμό του Άρτης, αλλά τον έλεγαν «Χριστάκη». Από τον γάμο του ο Χριστάκης Άρτης με την Ειρήνη Καψάλη απέκτησε δύο γιους, τον Γιώργο και τον Σπυρίδωνα. Κατά τους αγώνες της Επαναστάσεως του 1821 ο Χριστάκης πήρε μέρος και τιμήθηκε για την δράση του από την Επιτροπή Αγώνος με τον βαθμό του Εκατόνταρχου. Η τάπια του (προμαχώνας) ευρίσκετο στη νοτιοανατολική πλευρά του φρουρίου της πόλεως, εκεί που είναι σήμερα ο ανενεργός Σιδηροδρομικός Σταθμός. Στην πρώτη επίθεση του Ομέρ Βρυώνη, την τάπια του Χριστάκη Άρτη υπερασπίσθηκε ο Γεώργιος Πεσλής την 24η Δεκεμβρίου 1822.
Κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως ο Χριστάκης Άρτης πέθανε, η δε σύζυγός του Ειρήνη εξασκούσε το επάγγελμα της Γιάτρισσας και θεράπευσε τον βραχίονα του Γιώργου Πεσλή. Παρά τις παραινέσεις του ιδίου να απομακρυνθεί από την πόλη του Μεσολογγίου μαζί με τα παιδιά της κατά την διάρκεια της δεύτερης πολιορκίας, η Ειρήνη έκρινε ότι δεν έπρεπε να εγκαταλείψει του τραυματίες που περιέθαλπε, συμμεριζόμενη πάντοτε μαζί με τα παιδιά της την ταλαιπωρία και τις στερήσεις των αγωνιστών. Έτσι λοιπόν την νύκτα της Εξόδου, 10 Απριλίου 1826, συνοδευόμενη από τον Γιώργο Πεσλή μαζί με τα παιδιά της επεχείρησε την έξοδο. Ο Γιώργος Πεσλής θέλοντας να προστατεύσει την χήρα ευεργέτιδά του και σύζυγο του άλλοτε καπετάνιου του Χριστάκη και τα παιδιά της, σκοτώθηκε, η δε Ειρήνη και τα παιδιά αιχμαλωτίσθηκαν και απαχθέντες υποδουλώθηκαν. Η Ειρήνη Άρτη [βρέθηκε] στην Πρέβεζα, οπότε με τη μεσολάβηση της συζύγου του Τούρκου διοικητού Πρεβέζης απελευθερώθηκε και επέστρεψε στο Μεσολόγγι, όπου κατόρθωσε να συντηρείται εξασκούσα το επάγγελμα της Γιάτρισσας. Ο παππούς της, ο Χρήστος Καψάλης, το βράδυ της εξόδου έβαλε φωτιά στις μπαρουταποθήκες και σκοτώθηκε μαζί με ανήμπορους συμπατριώτες του, αλλά και πολλούς Τούρκους. Ο μεγάλος γιος της Ειρήνης Γεώργιος απήχθηκε και οδηγήθηκε στα βάθη της Αφρικής, όπου μετά οκταετή δουλεία εξαγοράσθηκε από τον πρόεδρο της επιτροπής εξαγοράς υποδούλων Τοσίτσα [1], στάλθηκε στην Ευρώπη για να τελειώσει και να συμπληρώσει τις σπουδές του στα νομικά και αφού πήρε το πτυχίο του δικηγόρου από το πανεπιστήμιο του Παρισιού, επανήλθε και έζησε μόνιμα στο Μεσολόγγι. Ο μικρός γιος της Ειρηνούλας Σπυρίδων απαχθείς και αυτός, κατατάχθηκε ως ναυτόπαις στο Τουρκικό Ναυτικό και απεβίωσε ως Ναύαρχος του Τουρκικού στόλου, χριστιανός το θρήσκευμα. Είχε δε παντρευτεί μια Αγγλίδα υπήκοο και ακολούθησε το θρήσκευμα της Δυτικής Καθολικής Εκκλησίας».
Εγγονοί της Ειρηνούλας ήταν ο Ιωάννης Άρτης του Γεωργίου και ο Νικόλαος Άρτης. Ο Ιωάννης Άρτης ως αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού το 1912 απελευθέρωσε την Καστοριά και την Φλώρινα από τους Τούρκους, το δε 1922 στον πόλεμο της Μικράς Ασίας ήταν διοικητής Προύσσας. Η σύζυγός του Καλλιόπη καταγόταν από την Λάρισα και είχε πολύ μεγάλη περιουσία. Απέκτησαν δύο θυγατέρες. Η πρωτότοκη Ειρήνη (Νίνα) γεννήθηκε το 1905, παντρεύτηκε τον Ιω. Ξυραδάκη και απέκτησαν και αυτοί δύο κόρες, την Ελένη Ξυραδάκη-Ισμυρίδη και η δευτερότοκη Λουκία γεννήθηκε το 1912, παντρεύτηκε τον Σπύρο Ζέζα και υιοθέτησαν την Αθηνά. Ο μεσολογγίτης στρατηγός Ιωάννης Άρτης πέθανε το έτος 1956 σε ηλικία 95 ετών. Ο αδελφός του Νικόλαος με πτυχίο μεταλλειολόγου, άνοιξε μεταλλείο στο χωριό Λιθοβούνι (Άκρες) περιοχής Αγρινίου, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία.
-------------------------
[1]. Πρόκειται για τον Μιχαήλ Τοσίτσα (1787-1876). Έχοντας εδραιωθεί επαγγελματικά για πολλά χρόνια στην Αλεξάνδρεια, ενίσχυσε τον αγώνα των Ελλήνων και εξαγόραζε Έλληνες αιχμαλώτους στα σκλαβοπάζαρα των Τούρκων.
