Τις περισσότερες φορές οι εικόνες αυτές προέρχονται από παλιά εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια, γνωστά στον κόσμο ως καρτ ποστάλ ή επί το απλούστερον ως κάρτες. Στο σημερινό μας σημείωμα θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά στην ιστορία των καρτών που απεικονίζουν τη Λάρισα και την περιοχή της και στους εκδότες των.
Απλά επιστολικά δελτάρια άρχισαν να κυκλοφορούν στην Ελλάδα περίπου από το 1880. Ήταν υπόλευκες κάρτες διαστάσεων 15 x 10 εκ., οι οποίες είχαν αντικαταστήσει τις κλειστές σε φάκελο επιστολές, στις περιπτώσεις που το γραπτό περιεχόμενο δεν ήταν απόρρητο. Η μια όψη τους έφερε έντυπο γραμματόσημο με κεφαλή του Ερμή, την ένδειξη «ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΟΝ ΔΕΛΤΑΡΙΟΝ/CARTE CORRESPONDENCE» και αναγραφόταν η διεύθυνση του παραλήπτη, ενώ στην άλλη όψη υπήρχε από τον αποστολέα κάποιο μήνυμα. Αργότερα τα επιστολικά δελτάρια στη μια τους όψη είχαν έγχρωμες εικονογραφημένες παραστάσεις (ερωτιδείς, γυναικείες καλλονές, ερωτευμένα ζευγάρια και άλλα) και όταν πλέον η φωτογραφία μπήκε για τα καλά στη ζωή του ανθρώπου και η τεχνική της εκτύπωσης βελτιώθηκε, περιείχαν μια φωτογραφία, συνήθως τοπίο. Τα δελτάρια αυτά από την πρώτη κιόλας στιγμή έγιναν πολύ δημοφιλή και άρχισαν να κυκλοφορούν μαζικά.
Στον τομέα των εικονογραφημένων δελταρίων αρχικά υπήρξαν διάφορες ερασιτεχνικές ιδιωτικές πρωτοβουλίες, χωρίς όμως επιτυχία και μόλις το 1900 εμφανίσθηκε η πρώτη προσπάθεια έκδοσης καλαίσθητων καρτών. Τη χρονιά αυτή προκηρύχθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Ταχυδρομείων και Τηλεγράφων πανελλήνιος διαγωνισμός για την προσφορά πρωτότυπων φωτογραφιών με σκοπό να περιληφθούν σε ταχυδρομικά δελτάρια που ήθελε να εκδώσει η Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία. Με τον τρόπο αυτό κυκλοφόρησαν μέσα σε τρία χρόνια 384 συνολικά αριθμημένες κάρτες με τοπία και αρχαιότητες απ’ όλη την Ελλάδα, η οποία τότε εκτεινόταν μέχρι τη Μελούνα. Η πρώτη σειρά βγήκε στην αγορά τον Ιούλιο του 1901. Στα πρώτα αυτά εικονογραφημένα δελτάρια αναφερόταν μόνον η Ταχυδρομική υπηρεσία ως εκδότης, ενώ οι φωτογράφοι που είχαν κάνει τις λήψεις παρέμεναν άγνωστοι. Από τα 384 δελτάρια που κυκλοφόρησαν κατά σειρές, τα 61 απεικονίζουν τοπία της Θεσσαλίας και απ’ αυτά τα οκτώ είναι διάφορες απόψεις της Λάρισας[1]. Η σειρά αυτή της Λάρισας κυκλοφόρησε την 1η Μαΐου 1902. Το έντονο ενδιαφέρον των Λαρισαίων για τις πρώτες εικονογραφημένες κάρτες της πόλης μας αποτυπώνεται σε δημοσιεύματα του τοπικού τύπου της εποχής[2]. Και μπορεί μεν να κυκλοφόρησαν το 1902, όμως οι λήψεις των φωτογραφιών σαφώς έγιναν σε προγενέστερα χρονικά διαστήματα. Πότε ακριβώς δεν είναι καταγραμμένο. Από τη μελέτη του τοπίου και των απεικονιζόμενων κτιρίων δεν θα ήμασταν πολύ μακριά από την πραγματικότητα αν υποστηρίζαμε ότι οι φωτογραφίες αυτές είναι της περιόδου 1898-1899. Βλέποντας σήμερα κανείς τις απεικονίσεις αυτές, αντικρίζει μια άλλη Λάρισα και δύσκολα μπορεί να προσανατολισθεί.
Ταυτόχρονα και διάφοροι εκδοτικοί οίκοι των Αθηνών, όπως οι Πάλλης & Κοτζιάς, Ελευθερουδάκης και άλλοι, κυκλοφόρησαν δικά τους εικονογραφημένα δελτάρια. Περί το 1900 το χαρτοπωλείο και τυπογραφείο των Πάλλη & Κοτζιά άρχισε την παραγωγή καρτών για όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδος και σήμερα οι απόψεις της Λάρισας αποτελούν σημείο αναφοράς για την τοπογραφία της κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Είναι αριθμημένες, ασπρόμαυρες και μερικές έχουν επιχρωματισθεί, αλλά όχι με ιδιαίτερη επιτυχία. Η παλαιότερη απ’ όλες που έχει εντοπισθεί με απεικόνιση της Λάρισας είναι η υπ’ αριθμ. 374 και φέρει τον υπότιτλο «Πλατεία Καλλιθέας (Ακροπόλεως)». Η φωτογραφία αυτή αποτυπώνει μια ημέρα εορτής πάνω στον Λόφο της Ακρόπολης. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, και σε συνδυασμό με χαρακτικό από την ίδια εκδήλωση της γαλλικής εφημερίδας Le Monde Illustre, η φωτογραφία αυτή χρονολογείται στα 1897, όταν ο διάδοχος Κωνσταντίνος μετά την άφιξή του στη Λάρισα παραμονές του ελληνοτουρκικού πολέμου, παρακολούθησε τη δοξολογία της 25ης Μαρτίου στον μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Αχιλλίου.
Την ίδια εποχή εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια εκτύπωσε και ο εκδοτικός οίκος Κ. Ελευθερουδάκη. Για τη Λάρισα είχε κυκλοφορήσει ελάχιστες κάρτες, μεταξύ των οποίων και μια σειρά με την ένδειξη «Θεσσαλία – Πηνειός». Προσεκτική ανάλυση των τοπίων στις τελευταίες κάρτες οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι λήψεις είναι από ποταμό ή ποταμούς του εξωτερικού, ίσως χωρών της Κεντρικής Ευρώπης, οι οποίες βαπτίσθηκαν "Πηνειός" προφανώς για εμπορικούς λόγους.
Κοντά σ’ αυτούς πρέπει να προσθέσουμε και τον Βολιώτη ζωγράφο-φωτογράφο Στέφανο Στουρνάρα (1867-1928), ο οποίος σπούδασε την τέχνη της ζωγραφικής στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Εργάσθηκε για ένα διάστημα μαζί με τους αδελφούς του κυρίως σε φωτογραφίες πορτραίτα. Τα παλαιότερα επιστολικά δελτάρια είναι της Α΄ σειράς με φωτογραφίες του 1895-1905. Είναι ασπρόμαυρες και αριθμημένες και στη σειρά της Λάρισας έχει συμπεριλάβει εκτός από τις δικές του φωτογραφίες και αντιγραφές άλλων φωτογράφων, κυρίως του Δημητρίου Μιχαηλίδη[3]. Μετά το 1905 ασχολήθηκε με τις έγχρωμες κάρτες. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες, με την επιμέλεια του Στουρνάρα ιδιαίτερα στην επιλογή των χρωμάτων, εκτυπώνονταν στη Γερμανία με μια ειδική χρωμολιθογραφική επεξεργασία. Οι κάρτες αυτές υπήρξαν πρωτοποριακές για τα ελληνικά δεδομένα, παραμένουν και σήμερα όμορφες και είναι πολλές σε αριθμό.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι οι απόψεις της Λάρισας μέσα από τα πρώτα εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια που κυκλοφόρησαν διάφοροι εκδότες και κυρίως ο Στέφανος Στουρνάρας, μας δίνουν τη δυνατότητα να αναπλάσουμε με ακρίβεια την όψη της πόλης μας και κυρίως του κεντρικού τομέα της, έτσι όπως ήταν στις αρχές του περασμένου αιώνα, μόλις είκοσι χρόνια μετά την προσάρτηση της περιοχής μας στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Στη Λάρισα οι εγχώριοι τυπογράφοι άργησαν να εκτυπώσουν δικές τους φωτογραφίες σε επιστολικά δελτάρια. Εκείνο το οποίο παρατηρούμε είναι ότι απ’ όλους τους βιβλιοχαρτοπώλες-τυπογράφους της πόλης, πρώτος ο Θρασύβουλος Μακρής, από το 1905 ακόμα κυκλοφόρησε κάρτες των Πάλλη-Κοτζιά και άλλων εκδοτών, με την επισήμανση, άλλοτε στην πρόσθια και άλλοτε στην οπίσθια όψη της κάρτας «Βιβλιοχαρτοπωλείον Θρασυβ. Γ. Μακρή εν Λαρίσση». Όμως ο πρώτος στην πόλη μας που εκτύπωσε 25 χρωμολιθόγραφες κάρτες και μάλιστα εξαιρετικής τέχνης ήταν ο τυπογράφος Γεώργιος Βελώνης. Οι φωτογραφίες του προέρχονται απ' όλη τη Θεσσαλία, είναι διαφορετικών φωτογράφων οι οποίοι δεν αναφέρονται και οι λήψεις τους κυμαίνονται σε διάφορες χρονολογικές περιόδους από το 1897 μέχρι το 1925 περίπου.
Στη δεκαετία του 1930 προστέθηκαν και άλλοι τυπογράφοι της Λάρισας με δικές τους εικονογραφημένες κάρτες, όπως οι Γεώργιος Δημητρακόπουλος, Ιωάννης Κουμουνδούρος, Κώστας Τουφεξής, Παντελής Γκίνης, Νικόλαος Μούσιος, Αντώνιος Παναγιωτακόπουλος, η κάρτα του οποίου συνοδεύει το σημερινό μας κείμενο, Μίμης Γεντέκος και άλλοι.
[1]. Είναι τα εξής: αρ. 242 με τίτλο τα Ανάκτορα, αρ. 243 το Δικαστήριον, αρ. 244 η Μητρόπολις, αρ. 245 πανόραμα της Λαρίσσης, αρ. 246 άποψις του Πηνειού, αρ. 247 γέφυρα του Πηνειού εν Λαρίσση, αρ. 249 άποψις της Λαρίσσης από του Φρουρίου και αρ. 250 οδός εν Λαρίσση.
[2]. «Έφθασαν ήδη από τινος εις το Ταχυδρομείον εις αρκετήν ποσότητα και τα εικονογραφημένα δελτάρια της πόλεώς μας, των οποίων μεγάλη, ως πληροφορούμεθα, γίνεται ζήτησις …», εφ. «Όλυμπος», Λάρισα, φύλλο της 7ης Ιουλίου 1902.
[3]. Ο Δημήτριος Μιχαηλίδης είναι ο πρώτος φωτογράφος που έκανε συστηματική δουλειά στην αποτύπωση τοπίων της Θεσσαλίας. Αρχικά είχε φωτογραφείο στο Πέραν της Κωνσταντινούπολης, κοντά στην ψαραγορά (BalukPazar), αργότερα όμως εγκαταστάθηκε στην Αδριανούπολη. Τη Θεσσαλία επισκέφθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1880 και από την επίσκεψή του αυτή γνωστό είναι σήμερα το λεύκωμά του Souvenir de Thessalie, με 28 φωτογραφίες μεγάλων διαστάσεων και πολύ καλής τεχνικής από διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας.
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
