Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Βρετανός συνταγματάρχης William Martin Leake, μας πληροφορεί πως οι Αρμένιοι της Λάρισας αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές, όπου μπορούσαν να εξασκήσουν το εμπόριο με μεγαλύτερη ασφάλεια. Παρέμειναν όμως στην Λάρισα αρκετοί Αρμένιοι, γεγονός που πιστοποιεί η ύπαρξη Αρμενικού νεκροταφείου.
Όπως αναφέρει ο Θεόδωρος Παλιούγκας (Λάρισα 1423-1881, τ. Β’, σ. 592, σημ. 19), η θέση του νεκροταφείου των Αρμενίων δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια ή σε σχέση με κάποια γνωστά (για μας σήμερα) σημεία. Ο Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος κατέγραψε το 1817 την ύπαρξη χριστιανικού νεκροταφείου των Αρμενίων εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε στον Βόλο [2].
Το 1882, ένα χρόνο δηλαδή μετά από την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, αναφέρονται 450 Αρμένιοι στη Λάρισα σε σύνολο 16.000 κατοίκων [3]. Σύμφωνα με τις λιγοστές πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας, οι Αρμένιοι που ήταν εγκατεστημένοι στη Λάρισα και στον Βόλο εργάζονταν ως διοικητικοί υπάλληλοι ή στελέχωναν τις ξένες εμπορικές και ασφαλιστικές εταιρείες, ελάχιστοι δε από αυτούς ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τις επιχειρήσεις.
Μεταξύ των Αρμενίων της Λάρισας, την προαναφερθείσα περίοδο αναφέρονται οι αδελφοί Κιρκόρ και Παρσέκ Γκουρτζιάν (ή Κουρτζιάν) που ήταν γνωστοί έμποροι πολυτίμων λίθων. Εγκαταστάθηκαν στη Λάρισα αμέσως μετά από το τέλος του ρωσο-τουρκικού πολέμου (1878), προερχόμενοι από την Κωνσταντινούπολη όπου διατηρούσαν ένα από τα μεγαλύτερα κοσμηματοπωλεία της πόλης. Η εγκατάστασή τους στη Λάρισα συνέπεσε και με την άφιξη στην πόλη των χρυσοχόων αδελφών Αστερίου και Κωνσταντίνου Μ. Σάπκα από τα Βιτώλια (Μοναστήρι) της Μακεδονίας.
Το επάγγελμα του χρυσοχόου στη Λάρισα μετά από την απελευθέρωσή της (1881) γνώρισε μεγάλη άνθηση. Οι παραγγελίες για κατασκευές κοσμημάτων από τους εύπορους Οθωμανούς κτηματίες που είχαν παραμείνει στην πόλη, διαδέχονταν η μία την άλλη και ανάγκασαν τους δύο αδελφούς να προσλάβουν στο κατάστημά τους τον νεαρό χρυσοχόο Στέργιο Γιαννάκη Λίτζα. Ο τελευταίος εργάστηκε μαζί τους μέχρι το 1889, καθώς αποχώρησε και ίδρυσε δικό του χρυσοχοείο σε κατάστημα ιδιοκτησίας του Οθωμανού κτηματία Χασάν Βεσάφ Αβδουλάχ στη συνοικία Ντάρκολι (στο κέντρο της πόλης) [4].
Το 1894 οι αδελφοί Γκουρτζιάν μετέφεραν το χρυσοχοείο τους σε κατάστημα ιδιοκτησίας του ταχυδρομικού διανομέα Θωμά Γεωργίου, απέναντι ακριβώς από το φαρμακείο του Παναγιώτη Τσόκανου που βρισκόταν στη μεγάλη οδό Δαρκουρά (συμβολή των σημερινών οδών Κύπρου και Ασκληπιού) [5]. Όπως φαίνεται και από τη διαφημιστική καταχώρηση (βλ. φωτογραφία), προσέλαβαν και «άριστον τεχνίτην» από την Κωνσταντινούπολη για την κατασκευή και επιδιόρθωση των κοσμημάτων. Στις 13 Ιουνίου 1895 προσελήφθη επίσης ως τεχνίτης ο Βασίλειος Δαλθανάσης με μηνιαίο μισθό 75 δρχ. (αρκετά υψηλός για τα δεδομένα της εποχής). Εκεί έμαθε την τέχνη της επεξεργασίας των πολυτίμων λίθων και ειδικά των αδαμάντων και έγινε ένας από τους καλύτερους του είδους του σε ολόκληρη τη Θεσσαλία [6]. Στην παραπάνω επιχείρηση εργάστηκε επί μία πενταετία (1895-1900), διάστημα αρκετά μεγάλο για να δημιουργήσει πελατειακές και φιλικές σχέσεις με τη μεγαλοαστική τάξη της Λάρισας. Η καθημερινή συναναστροφή του με άλλους χρυσοχόους της πόλης υπήρξε η απαρχή της γνωριμίας του με την 20χρονη τότε Αλεξάνδρα, θυγατέρα του κοσμηματοπώλη Κωνσταντίνου Σάπκα. Στις 19 Σεπτεμβρίου 1899 ο Βασίλειος Δαλθανάσης την αρραβωνιάστηκε και στις 16 Απριλίου 1900 τη νυμφεύθηκε.
Δυστυχώς οι πληροφορίες για τους αδελφούς Γκουρτζιάν είναι ελλιπέστατες, αφού οι τελευταίοι «χάνονται» από την τοπική ιστοριογραφία στις αρχές του 20ού αιώνα. Είμαστε όμως πεπεισμένοι ότι τεκμήρια τα οποία σήμερα λανθάνουν, θα έρθουν στη δημοσιότητα στο εγγύτερο μέλλον.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Γεώργιος Ι. Σαλακίδης, Η Λάρισα (Yenisehir) στα μέσα του 17ου αιώνα. Κοινωνική και οικονομική ιστορία μιας βαλκανικής πόλης και της περιοχής της με βάση τα οθωμανικά ιεροδικαστικά έγγραφα των ετών 1050-1052 (1650-1652). Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός οίκος Αντ. Σταμούλη, 2004, σελ. 31, πίν. 2.
[2]. Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος, Ιστορική τοπογραφία της τωρινής Θετταλίας (1817). Εισαγωγή-Σχόλια-Επιμέλεια: Κ. Σπανός. Λάρισα 2005, σελ. 201, σημ. ι’.
[3]. Chervau, «Memoires et Notices: Thessalie», Société de Géographie de Dijon, Bulletin № 2 (Dijon 1882), σελ. 3-46. Ειδικώς, σελ. 16. Την ίδια περίοδο αναφέρονται στον Βόλο 500 και στα Τρίκαλα 800 Αρμένιοι. Από τους 400 περίπου Αρμένιους που εγκαταστάθηκαν στη Λάρισα το 1922 ελάχιστοι παρέμειναν στη πόλη μετά από την παλιννόστησή τους το 1947 στη Σοβιετική Αρμενία.
[4]. Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία Νομού Λάρισας (ΓΑΚ/ΑΝΛ), Συμβολαιογραφικό Αρχείο Ανδρέα Ροδόπουλου, φκ. 034, αρ. 9848 (14 Δεκεμβρίου 1889).
[5]. Το κατάστημα στο οποίο στεγάστηκε το φαρμακείο είχε ανεγερθεί σε οικόπεδο που ανήκε εξ αδιαιρέτου στον Τσόκανο και στον αρχιτέκτονα Ιωάννη Ν. Μακρή. Βλ. ΓΑΚ/ΑΝΛ, Συμβολαιογραφικό Αρχείο Αγαθάγγελου Ιωαννίδη, φκ. 027, αρ. 8547 (29 Απριλίου 1889).
[6]. Αρχείο Ιωαννίδη, φκ. 051, αρ. 18243 (13 Ιουνίου 1895).
