Η συνέντευξη:
* Φαίνεται ότι στο εσωτερικό της Τουρκίας υπάρχουν τεράστιες και αντίρροπες δυνάμεις που εποφθαλμιούν την εξουσία. Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι το αποτυχόν πραξικόπημα ανέδειξε ακόμη μια φορά πόσο ισχυρές είναι οι ρίζες του λεγόμενου βαθέος κράτους της Τουρκίας; Ο ίδιος ο Ερντογάν κατηγόρησε και τον θρησκευτικό του αντίπαλο, Φ. Γκιουλέν, βάζοντας και αυτή τη διάσταση στο τραπέζι. Τι είναι αυτό λοιπόν που «γεννά» πραξικοπήματα στην Τουρκία;
- Ο Ερντογάν και το κόμμα του, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ, ΚΔΑ), έκαναν την Τουρκία μια πιο ελεύθερη κοινωνία και γι’ αυτόν τον λόγο έχουμε τώρα μια ευρεία μεσαία τάξη, μια νεολαία ολοένα και πιο ενδιαφερόμενη για τα ιδανικά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, όπως έδειξαν οι εξελίξεις των τελευταίων ετών, υπήρχαν εξαρχής στο εσωτερικό δυνάμεις που διαμφισβητούσαν την πολιτική του ΑΚΡ. Ας υπενθυμίσουμε την υπόθεση Εργκένεκον, μια παράνομη, κοσμική, ακραία εθνικιστική οργάνωση, η οποία θεωρείτο ότι είχε πιθανούς δεσμούς με μέλη των Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ) και των δυνάμεων ασφαλείας της χώρας. Τα μέλη αυτής της επίδοξης ομάδας κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν στην Τουρκία για διάπραξη και σχεδιασμό τρομοκρατικών δραστηριοτήτων. H Εργκένεκον εμφανιζόταν ότι διατηρούσε μέχρι τους πρώτους μήνες του 2009 γραφεία στο τουρκικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Τα χαρακτηριστικά αυτά συνέβαλαν στη διαμόρφωση του προφίλ της ως παραστρατιωτικής οργάνωσης.
Ας θυμηθούμε επίσης το σχέδιο Μπαλιόζ (Βαριοπούλα), το οποίο συμπεριλάμβανε και πολεμική εμπλοκή με την Ελλάδα. Εξάλλου, υπήρξε η δίκη για την απαγόρευση του κυβερνώντος ΑΚΡ την άνοιξη του 2008. Την Τετάρτη 30 Ιουλίου 2008 το Συνταγματικό Δικαστήριο (Anayasa Mahkemesi) εξέδωσε την απόφασή του στην υπόθεση της απαγόρευσης του Κ.Δ.Α. και της ηγεσίας του. Η απόφαση ήταν απαλλακτική για το κυβερνών κόμμα και τα ηγετικά στελέχη του. Ο Τούρκος πρόεδρος και το κόμμα του επιδίωκαν την αναθεώρηση του Συντάγματος του 1982, το οποίο παρείχε προστασία στους στρατιωτικούς για τις επεμβάσεις τους στην πολιτική ζωή της χώρας. Η τελευταία απόπειρα πραξικοπήματος ανέδειξε ξανά τις ισχυρές ρίζες του «βαθέος κράτους» της Τουρκίας. Οι ανέκαθεν στενές σχέσεις του Ερντογάν με τον Φετουλάχ Γκιουλέν έγιναν όλο και περισσότερο τεταμένες από το 2013. Η ένταση ξεκίνησε με άρθρα στα οποία και οι δύο πλευρές επέκριναν η μία την άλλη σε αντίπαλες εφημερίδες. Η πολεμική του Ταγίπ Ερντογάν με τον Γκιουλέν, κλιμακώθηκε στα μέσα Δεκεμβρίου του 2014. Το Ιδρυμα Δημοσιογράφων και Συγγραφέων (GYV), όργανο του κινήματος Γκιουλέν, εξέδωσε ανακοινωθέν με σοβαρά υπονοούμενα κατά της κυβέρνησης Ερντογάν. Μεταξύ άλλων ανέφερε ότι οι Γκιουλενιστές είχαν εκκαθαριστεί από την τουρκική γραφειοκρατία και το δικαστικό σώμα. Πρόσφατα ο Ερντογάν χαρακτήρισε το κίνημα Γκιουλέν «τρομοκρατική οργάνωση», εξομοιώνοντάς το με το κουρδικό ΡΚΚ.
* Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι και η πολιτική Ερντογάν μπορεί να προκάλεσε αντι-δράση που έφτασε στα όρια μιας απόπειρας πραξικοπήματος. Συμπεριφερόμενος ο ίδιος ως σουλτάνος και σπρώχνοντας την Τουρκία στην ισλαμοποίηση είναι προφανές ότι προκάλεσε τους υπερασπιστές του κοσμικού κράτους. Εκτός κι αν πρόκειται για τη δράση μιας στρατιωτικής ομάδας με καθαρά ιδιοτελή κίνητρα...
- Από την περίοδο που στην ηγεσία του κράτους ήταν ο Τουργκούτ Οζάλ είναι ορατά τα αποτελέσματα της λεγόμενης «τουρκοϊσλαμικής σύνθεσης», τόσο σε επίπεδο εσωτερικής δημόσιας ζωής όσο και σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής. Η «τουρκοϊσλαμική σύνθεση» αποτελούσε ευρύτερο εγχείρημα, με πολλαπλές πτυχές και επιδιώξεις. Σ’ αυτές συμπεριλαμβάνονταν κι εκείνες που υπάκουαν στις επιλογές της εθνικής ομογενοποίησης του κράτους και της κοινωνίας. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι η εθνική τουρκική συνείδηση γεννήθηκε από τη «συγχώνευση» των λαών που κατοικούσαν επί αιώνες στη Μικρά Ασία (χερσόνησο της Ανατολής, Anadolu) και του Ισλάμ, μια ένωση που πραγματοποιήθηκε βαθμιαία με αφετηρία τον 11ο αιώνα μ.Χ. Στις 5 Ιουνίου 2008, το Συνταγματικό Δικαστήριο εξέδωσε απόφαση, με την οποία έκανε δεκτή την αίτηση ακύρωσης που είχε υποβάλει το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (C.H.P.) και ακύρωσε τη συνταγματική «αναθεώρηση της μαντίλας», κρίνοντας ότι τέτοια μέτρα παραβιάζουν τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους. Σημαντικές ήταν οι εξελίξεις στην Τουρκία από τον Μάιο του 2013 και μετά. Διαμαρτυρίες οργανώθηκαν κατά της κυβέρνησης Ερντογάν από ακτιβιστές και διανοούμενους. Ιδιαίτερα έντονη η αίσθηση που δημιούργησαν οι διαδηλώσεις σε μεγάλες πόλεις κατά της κυβέρνησης Ερντογάν. Οι τοπικές εκλογές της 30ής Μαρτίου 2014 έγιναν σε κλίμα έντασης, με βίαια επεισόδια όπου σημειώθηκαν οκτώ θάνατοι. Το 2015 και 2016 σημειώθηκαν στην Τουρκία σειρά πολύνεκρων βομβιστικών επιθέσεων, οι περισσότερες από τις οποίες αποδόθηκαν από τις αρχές σε Κούρδους.
* Είναι ενδιαφέρον ότι η απόπειρα πραξικοπήματος έγινε την εποχή ακριβώς που ο Ερντογάν κάνει μια τεράστια στροφή στην εξωτερική του πολιτική, επιχειρώντας να κλείσει όλα τα μέτωπα που είχε ανοίξει. Συμβαίνει αυτό γιατί αντελήφθη ότι δεν είναι τόσο ισχυρός όσο πιστεύει -ο ίδιος αλλά και η χώρα- ώστε να έχει ανοικτά μέτωπα παντού ή θα το ενέτασσε κανείς στα γνωστά ανατολίτικα διπλωματικά «μπρος-πίσω» ανάλογα με τα πρόσκαιρα συμφέρονται και επιδιώξεις;
- Στην αρχή του 2016 η Άγκυρα δεν είχε πρεσβευτές στην Συρία, στο Ισραήλ και στην Αίγυπτο. Όφειλε να ανακαλέσει τους απεσταλμένους της από τη Μόσχα και τη Βαγδάτη, λόγω των διμερών εντάσεων. Δεν μπορούσε να στείλει πλοία στη Μαύρη Θάλασσα και αεροσκάφη στα τουρκοσυριακά σύνορα από φόβο για ρωσικά αντίποινα. Είχε χλιαρή σχέση με το Ιράν. Η σχέση με την Αρμενία ήταν μηδενική. Και οι σχέσεις της τόσο με τις ΗΠΑ όσο και με την ΕΕ ήταν όλο πιο δύσκολες. Αυτή η κατάσταση έπρεπε να αλλάξει. Με την κουρδική εξέγερση να διογκώνεται στο εσωτερικό, και με τη στήριξη των ΗΠΑ και της Ρωσικής Ομοσπονδίας στις κουρδικές δυνάμεις στα σύνορα Τουρκίας-Συρίας, μια αλλαγή της εξωτερικής πολιτικής το 2016 και μια ανανέωση των δεσμών της Τουρκίας με πρώην συμμάχους έμοιαζε μια αναπόφευκτη στρατηγική επιταγή. Και αυτό συνέβη σχεδόν από το πουθενά μια μέρα. Η Τουρκία ανακοίνωσε την ομαλοποίηση των σχέσεών της με τους βασικούς περιφερειακούς δρώντες, μέσα σε ώρες σχεδόν τη μια μετά την άλλη, συμπιεσμένα όλα στις τελευταίες μέρες του Ιουνίου και στις πρώτες του Ιουλίου. Η Τουρκία και η Ρωσία επανεκκίνησαν τις σχέσεις τους αστραπιαία, μετά από την επιστολή συγγνώμης του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προς τον πρόεδρο της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν. Τους τελευταίους μήνες οι Τούρκοι αξιωματούχοι έψαχναν τρόπους να δοθεί τέλος σε αυτή την εχθρότητα. Η έκπληξη δεν ήταν η έκκληση της Άγκυρας, αλλά ότι δόθηκε το πράσινο φως από τον Πούτιν.
Επιπλέον, η Άγκυρα ανακοίνωσε την τελευταία εβδομάδα του Ιουνίου ότι οι πολύμηνες επίπονες διαπραγματεύσεις με το Ισραήλ για την εξομάλυνση των σχέσεων, που είχαν στρεβλωθεί αφότου οι Ισραηλινοί είχαν επιτεθεί εναντίον του στολίσκου συμπαράστασης προς τη Γάζα το 2010, τελικά απέφεραν καρπούς. Οι δύο χώρες ανακοίνωσαν ότι επιτεύχθηκε μια συμφωνία για την εξομάλυνση των σχέσεων στις 27 Ιουνίου.
Τις τελευταίες εβδομάδες έγιναν στην Τουρκία συλλήψεις πολλών στρατιωτικών. Ενδέχεται ο Ερντογάν να μην «απέτρεψε» το πραξικόπημα για να προχωρήσει σε περαιτέρω εκκαθαρίσεις αντιπάλων του.
* Καθώς διαφαίνονταν πια ότι η απόπειρα πραξικοπήματος είχε αποτύχει, άρχισαν οι δηλώσεις στήριξης στη «συνταγματική τάξη και τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της Τουρκίας», από τις κυβερνήσεις χωρών της δύσης. Πιστεύετε ότι κάποιοι θα καλόβλεπαν μια ανατροπή του Ερντογάν έστω και μ΄αυτό τον τρόπο; Κι από δω και στο εξής τι πρέπει να περιμένουμε: Ένα πιο αυταρχικό ή πιο διαλλακτικό Ερντογάν;
- Είναι αλήθεια ότι ο Ερντογάν και η πολιτική του δεν επιδοκιμάζονταν το τελευταίο διάστημα από τις ΗΠΑ, που όμως δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά. Η κυβέρνηση του ΑΚΡ παρέμενε δύναμη σταθερότητας σε μια περιοχή σε αναταραχή. Εξάλλου, η Τουρκία εκμεταλλευόταν επιτηδείως την πολιτική ανοικτών συνόρων της Ευρώπης, και χρησιμοποιώντας σαν διαπραγματευτικό όπλο το προσφυγικό, την εκβίαζε ζητώντας ανταλλάγματα.
Ο Ερντογάν δήλωσε ότι μια νέα απόπειρα πραξικοπήματος θα μπορούσε να εκδηλωθεί ανά πάσα στιγμή. Υπάρχει η πιθανότητα μετά την επικράτησή του ο τόσο απρόβλεπτος Ερντογάν να συνεχίσει να επιδεικνύει μια πολιτική πυγμής έναντι των αντιπάλων δυνάμεων. H Τουρκία, παρά την επί δεκαετίες προσπάθεια ομοιογενοποίησης που κατέβαλαν οι «δυτικόφρονες» κεμαλιστές παραμένει μια πολυπρισματική, πολυπολιτισμική χώρα. Είναι κράτος δομημένο στη βάση σαφώς εθνικιστικών ιδεολογικών/πολιτικών αξιωμάτων, έχει ένα ιδιαίτερα διογκωμένο εθνικό «Εγώ». Η συγκρότησή του πραγματοποιήθηκε στη βάση της εξόντωσης των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας χρησιμοποιώντας ένα ευρύ πλέγμα μεθόδων: σφαγές εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που ανήκαν σε μη μουσουλμανικές κοινότητες (κυρίως Αρμενίων, Ελλήνων και Ασσυρίων) και που έχουν χαρακτηριστεί γενοκτονίες, μαζική εκδίωξη αυτών που επέζησαν ή αναγκαστικός εκτουρκισμός τους.
Περισσότεροι από 2.000 Τούρκοι πανεπιστημιακοί υπέγραψαν μια διακήρυξη τον Ιανουάριο ασκώντας κριτική για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στα νοτιοανατολικά οι οποίες στόχευαν να ξεριζώσουν τους μαχητές του PKK, οχυρωμένους σε πόλεις. Ο Ερντογάν οργισμένος δήλωσε πως οι πανεπιστημιακοί θα πληρώσουν το τίμημα της «προδοσίας» τους. Οι τουρκικές αρχές συνέλαβαν στις 15 Μαρτίου τρεις πανεπιστημιακούς με την κατηγορία της «τρομοκρατικής προπαγάνδας» αφού διάβασαν δημόσια μια διακήρυξη που επαναλάμβανε την απαίτηση να τερματιστούν οι επιχειρήσεις ασφάλειας στο νοτιοανατολικό τμήμα της χώρας. Οι Έσρα Μουνγκάν, Μουζαφέρ Καγιά και Κιβάντς Ερσόι κρατήθηκαν μετά από μια συνέντευξη Τύπου που έδωσαν στις 10 Μαρτίου και άσκησαν κριτική στην πίεση που υπέστησαν όσοι υπέγραψαν τη διακήρυξη, μεταξύ των και πολλοί πανεπιστημιακοί που έχασαν τη δουλειά τους. Η αστυνομία έθεσε επίσης υπό κράτηση Βρετανό υπήκοο που βρέθηκε να έχει στην κατοχή του φυλλάδια τυπωμένα από το φιλοκουρδικό Κόμμα της Δημοκρατίας των Λαών (HDP), το τρίτο μεγαλύτερο κόμμα του τουρκικού κοινοβουλίου. Eξάλλου, αυτή δεν ήταν η μόνη εκδήλωση αυταρχισμού του καθεστώτος Ερντογάν. Τρεις ημέρες μετά τη νέα πολύνεκρη επίθεση αυτοκτονίας στην Άγκυρα την οποία οι αρχές απέδωσαν στο Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK), συνελήφθησαν οκτώ δικηγόροι, μέλη οργάνωσης υποστήριξης του κουρδικού ζητήματος.
* Έχει ενδιαφέρον ότι ο Ερντογάν κάλεσε τον τουρκικό λαό να βγει στους δρόμους χρησιμοποιώντας την τεχνολογία του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που τόσο κατηγόρησε και πολέμησε τα προηγούμενα χρόνια. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα social media κινητοποίησαν τους Τούρκους και νίκησαν τα τανκς. Είναι η αλλαγή στον τρόπο επικοινωνίας και ενημέρωσης ικανή για να πει κανείς ότι πέρασαν πια οι εποχές των στρατιωτικών πραξικοπημάτων;
- Ο Ερντογάν είχε φιμώσει τα τελευταία χρόνια τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τώρα, τα χρησιμοποίησε για να ζητήσει την κοινωνική κινητοποίηση εναντίον της απόπειρας πραξικοπήματος. Είναι αλήθεια ότι τα στρατιωτικά πραξικοπήματα μπορούν να προσκρούουν στις δυνατότητες λαϊκής κινητοποίησης που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ωστόσο, θα αρκούσε να υπενθυμιστεί το πραξικόπημα που τον Ιούλιο 2013 ανέτρεψε τον Μόρσι στην Αίγυπτο για να δείξει ότι τέτοια πραξικοπήματα μπορούν να εκδηλωθούν ακόμα στις μέρες μας. Σε κάθε περίπτωση, η αστάθεια που θα συνεχίσει να υπάρχει στην Τουρκία θα επηρεάσει τις σχέσεις της Τουρκίας με την Ελλάδα και θα πρέπει οι εξελίξεις να παρακολουθούνται στενά από εμάς.
Δημήτρης Χατζηευθυμίου
