* Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
Το 1977 επισκέφθηκε τη Λάρισα ο αρχιτέκτονας Σόλων Κυδωνιάτης[1], προσκεκλημένος του ζεύγους Γιώργου και Λένας Γουργιώτη. Κατά την παραμονή του εδώ μελέτησε το παλιό αρχοντικό Αναγνωστοπούλου, τη γνωστή «Βίλλα Λαχτάρα», που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Αδριανού και Καλλιάρχου. Το κτίσμα σωζόταν τότε, έστω και με κάποιες φθορές. Το φωτογράφησε, έκανε τοπογραφικά, σχέδια, κατόψεις, τομές και αρχικά έγραψε ένα σχετικό δημοσίευμα για το περιοδικό «Νέα Εστία», στο τεύχος 1198 της 1ης Ιουνίου 1977. Ολόκληρη τη μελέτη του τη δημοσίευσε την ίδια χρονιά σε ένα βιβλιαράκι 20 σελίδων με τίτλο «Ένα αρχοντικό στη Λάρισα». Στην αρχή του βιβλίου προτάσσει επιστολή που είχε αποστείλει στην Αρχαιολογική Υπηρεσία Λαρίσης, στην οποία συνιστούσε, ως εκ της ειδικότητός του, να διασωθεί και να συντηρηθεί το αρχοντικό Αναγνωστοπούλου, ώστε να χρησιμεύσει σαν Μουσείο στο οποίο να στεγασθούν και να εκτεθούν οι συλλογές της Λαογραφικής Εταιρείας Λαρίσης, το σημερινό Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο.
Στη σελίδα 5 του βιβλίου υπάρχει ένα σχέδιο της Λάρισας όπως ήταν στις αρχές του 19ου αιώνα, από την περίοδο της τουρκοκρατίας, το οποίο υπογράφει ο ίδιος ο συγγραφέας. Το σχέδιο αυτό θα αναλύσουμε στο σημερινό μας σημείωμα. Τώρα το πως συμβαίνει ένας σύγχρονος χαράκτης να αποτυπώνει τη Λάρισα του 1810 εξηγείται από το γεγονός ότι πρέπει να αντέγραψε κάποιο χαρακτικό της εποχής. Από την αντιπαραβολή με τα χαρακτικά της Λάρισας εκείνης της περιόδου φαίνεται ότι ο Σόλων Κυδωνιάτης στηρίχθηκε απόλυτα στην υδατογραφία του JosephCartwright[2]. Οι διαφορές των δύο απεικονίσεων είναι ελάχιστες και αμελητέες. Ο ζωγράφος στάθηκε στη δεξιά όχθη του Πηνειού, εκεί όπου σήμερα διαμορφώθηκε η νέα οδική γέφυρα του ποταμού και αποτύπωσε με ευκρίνεια και μεγάλη αξιοπιστία, τη βορειοδυτική και πιο ενδιαφέρουσα πλευρά της πόλεως, μια περιοχή πολύ αγαπητή και προσιτή στους εικαστικούς περιηγητές της εποχής του 19ου αιώνα (Haygarth, Holland, Wordsworth και μερικοί νεώτεροι). Πρέπει ακόμα να επισημάνουμε ότι στην εικόνα αυτή ο καλλιτέχνης πέτυχε να υπάρχει μια εξισορροπημένη αρμονία ανάμεσα στο τοπίο, το ανθρώπινο στοιχείο και τα οικοδομήματα.
Στο πρώτο επίπεδο του σχεδίου, η μονοτονία του κενού χώρου, που αφορά κατά ένα μεγάλο μέρος τη δεξιά όχθη του ποταμού, διακόπτεται με την παρουσία δύο ανθρώπινων μορφών σε στάση συζήτησης. Ο υπόλοιπος χώρος είναι άδειος, άγονος και αδιαμόρφωτος και μόνον αραιοί θάμνοι διακόπτουν την γυμνότητα του τοπίου.
Στο δεύτερο επίπεδο δεσπόζουν τρία στη σειρά οικοδομήματα, με πλούσια αρχιτεκτονική μορφή, τα οποία χαρακτήριζαν την φυσιογνωμία της Γενί Σεχίρ[3] της ύστερης τουρκοκρατίας. Αριστερά εντυπωσιάζει ένα επιβλητικό σε όγκο και μορφή σύμπλεγμα κτιρίων με μιναρέ, περιτριγυρισμένο από πλούσια βλάστηση. Ο Θεόδωρος Παλιούγκας το ταυτίζει με τον Mevlevihane, τη μονή του τάγματος των Μεβλεβήδων, των γνωστών και ως στροβιλιζόμενων δερβίσηδων, η οποία κτίσθηκε πιθανότατα στα μέσα του 17ου αιώνα. Ο περιηγητής J. Galt[4], ο οποίος επισκέφθηκε τη Λάρισα την ίδια περίπου εποχή με τον J. Cartwright (1810), το αναφέρει λανθασμένα ως Διοικητήριο και μάλιστα το θεωρεί σαν το επιβλητικότερο δημόσιο κτίριο από όσα είχε δει κατά την περιήγησή του στην Ελλάδα.
Στο μέσον αποτυπώνεται η μεγάλη λιθόκτιστη γέφυρα του Πηνειού, η οποία συνδέει την κυρίως πόλη με την συνοικία του Πέρα μαχαλά. Χαρακτηρίζεται από την κομψή αρχιτεκτονική της, την ασύμμετρη ευρύτητα των τόξων και την αμφικλινή κατασκευή του οδοστρώματος, η κορύφωση του οποίου είναι έκκεντρη.
Δεξιά, παραστάτης και προστάτης της γέφυρας υπάρχει το τζαμί του Χασάν μπέη, το ομορφότερο και μεγαλύτερο τέμενος της Λάρισας, το οποίο κτίσθηκε τα πρώτα χρόνια μετά την κατάκτησή της από τους Τούρκους από τον Χασάν μπέη, εγγονό του κατακτητή της Λάρισας Τουρχάν μπέη.
Στο τρίτο επίπεδο προβάλλει ο υπερυψωμένος όγκος του Φρουρίου, κατάσπαρτος από κάθε είδους κατοικίες, που απαρτίζουν τον Τρανό μαχαλά, τη συνοικία των χριστιανών, οι οποίοι κατοικούσαν σ’ αυτή την περιοχή. Χαρακτηριστική είναι η πυκνή δόμηση και ο συνωστισμός μικρών και μεγάλων σπιτιών, τα οποία περιέβαλλαν προστατευτικά τον μητροπολιτικό ναό και το Επισκοπείο, τα οποία δεν διακρίνονται, χαμένα στην άναρχη τουρκική ρυμοτομία. Αυτό το σφιχταγκάλιασμα των χριστιανικών κατοικιών πάνω στον λόφο, γύρω από την κεφαλή τους, τον επίσκοπο, φαίνεται ότι τους προσέδιδε ένα αίσθημα προστασίας και ασφάλειας από τον βάρβαρο κατακτητή
Στο βάθος της εικόνας και σε απόσταση προβάλλει επιβλητικά ο όγκος του μυθικού Ολύμπου, για να συμπληρωθεί έτσι η όμορφη εικόνα της Λάρισας που μας σχεδίασε ο καθηγητής Σόλων Κυδωνιάτης.
-------------------------------------------------
[1]. Ο Σόλων Κυδωνιάτης γεννήθηκε στην Τρίπολη το 1906. Σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι. Ξεκίνησε την καριέρα τους ως ελεύθερος επαγγελματίας το 1927. Το 1956 εξελέγη στην έδρα της αγροτικής αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ και το 1977 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1989πρόεδρός της. Επίσης διετέλεσε πρόεδρος της διεθνούς επιτροπής της UNESCO για την ανασύσταση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.
[2]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος Η Λάρισα στα χαρακτικά των Ευρωπαίων περιηγητών (16ος – 19ος αιώνας) Λάρισα, εκδόσεις Θετταλός», (2006) σελ. 61. Σήμερα η υδατογραφία αυτή βρίσκεται στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη.
[3]. Είναι η οθωμανική ονομασία της Λάρισας και σημαίνει Νέα πόλις, δηλ. Νεάπολις. Βέβαια η ονομασία αυτή δεν επικράτησε παρά μόνο στις επίσημες υπηρεσίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, γιατί στις καθημερινές συνομιλίες καθ’ όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, την πόλη την ονόμαζαν μουσουλμάνοι, χριστιανοί και επισκέπτες, Λάρισα.
[4]. John Galt, Letters from the Levant, on the Manners and Commerce of Greece, London, 1813.
nikapap@hotmail.com
