τέρμα της οδού Καλλιθέας (Τάκη Τσιόγκα σήμερα), στη διασταύρωσή της με την οδό Αθηνάς, στο ύψος της δεύτερης οδικής γέφυρας του Πηνειού. Παράλληλα, σε διάφορες συνοικίες της Λάρισας αναπτύχθηκαν και άλλες αγορές, «λαϊκές» όπως τις γνωρίζει ο κόσμος, αλλά σε διαφορετικές ημέρες της εβδομάδας. Η αγορά της «Τετάρτης» έχει μακροχρόνια ιστορία και η αρχή της ανάγεται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, τόσο μακριά. Πολύ ωραία περιγραφή της ιστορίας της εβδομαδιαίας αγοράς κάνει ο αναμορφωτής δήμαρχος της Λάρισας Μιχαήλ Σάπκας στις ανέκδοτες μέχρι σήμερα χειρόγραφες «Αναμνήσεις» του, ένα κείμενο ιστορικό από έναν άνθρωπο που έζησε την ιστορία της Λάρισας από την απελευθέρωσή της το 1881 μέχρι το 1956 από υπεύθυνη θέση. Στο σημερινό μας κείμενο θα αφήσουμε τον ίδιο να μας αναπτύξει το θέμα με δικά του λόγια, χωρίς να γίνει καμία επέμβαση στη γλώσσα, τη σύνταξη και τη γραμματική του πρωτότυπου. Όπου χρειάζεται κάποια διευκρίνιση θα υπάρχει σύντομος σχολιασμός στις υποσημειώσεις. Γράφει σχετικά ο Μιχ. Σάπκας:
"Θα είπωμεν ολίγα τινά διά την μόνην υφισταμένην και συγκροτουμένην εισέτι καθ’ εκάστην Τετάρτην ημέραν της εβδομάδος υπαίθριον αγοράν από Τουρκοκρατίας, ήτις συνεχίζει να προσφέρη τας υπηρεσίας της[1] διά την οικονομικοτέραν προμήθειαν των τροφίμων και πολλών άλλων απαραιτήτων εφοδίων εις τας οικογενείας μας.
Αύτη συγκεντρούται εις χώρον αρκετά ευρύχωρον, χρησιμοποιούμενον από εκατονταετηρίδων προς τούτο παρά το Φρούριον, περί την μεσημβρινήν, ανατολικήν και βορείαν πλευράν αυτού, πλην της ζωαγοράς ήτις συγκεντρούται εις την βορεινήν κατωφέρειαν της αγοράς. Εις ταύτην γίνονται αι συναλλαγαί δια την αγοράν ίππων, ημιόνων, βοών, αγελάδων και αιγοπροβάτων, άτινα προ δεκαετηρίδων εξετίθεντο εις μέγαν αριθμόν.
Και επί Τουρκοκρατίας η εβδομαδιαία υπαίθριος αγορά εις την αυτήν θέσιν ελάμβανε χώραν. Εις την εβδομαδιαίαν αγοράν της Λαρίσης προσήρχοντο εμπορευόμενοι αθρόοι όχι μονον εκ Θεσσαλίας, αλλά και εξ όλης της Μακεδονίας, Ηπείρου και Αλβανίας, με απειράριθμα καραβάνια. Αγοραπωλησίαι εγίνοντο εις ευρείαν κλίμακα, ιδία δημητριακών, βάμβακος, μαλλιών, ειδών υφαντουργίας της εποχής εκείνης και εκτεταμέναι τοιαύται εις ζώα μεγάλα και μικρά.
Πέριξ της τοποθεσίας της αγοράς, μεσημβρινώς από της οδού Πολυκάρπου, μέχρι της κατωφερικής οδού Παπαφλέσσα και ανατολικώς από της οδού ταύτης μέχρι του προς τον Κυλινδρόμυλον Παππά τέρματος της οδού Δήμητρος, ως και εις την βορείαν πλευράν της ζωαγοράς, υπήρχον πανδοχεία (χάνια), μεγάλα, ευρύχωρα, με αυλάς ευρείας, σταύλους μεγάλους και πολλά δωμάτια, περιμετρικώς τοποθετημένα πέριξ της αυλής, εις έναν ή δύο ορόφους. Εις ταύτα διέμενον οι ξένοι εμπορευόμενοι και τα γραφεία των και εις τους σταύλους εσταυλίζοντο τα καραβάνια. Τα χάνια διεκρίνοντο με τα ονόματα των τόπων προσελεύσεως των ξενιζομένων εις αυτά εμπορευομένων και ξένων και των ειδών των εμπορευμάτων άτινα εναποτίθεντο εις αυτά. Από τα χάνια αυτά ενθυμούμαι το μεγάλο "Γκέγκικον χάνι", τοποθετημένον επί της μεσημβρινής πλευράς της αγοράς, υπό την θέσιν του Ωρολογείου της πόλεως[2], με μεγαλοπρεπή μαρμαρίνην είσοδον, ομοιάζουσα με είσοδον Δυτικού Μοναστηρίου, ευρυχωρότατον και μεγάλο. Εις αυτό κατέλυον οι εξ Αλβανίας Γκέγκηδες έμποροι και κτηνοτρόφοι. Το "χάνι του Αδάμ Ανακατωμένου"[3] εκ Μεγαρόβου Μοναστηρίου Μακεδονίας, διόροφον, ευρύτατον, με πολλά δωμάτια, γραφεία, αυλήν και εκτεταμένους σταύλους. Ο ιδιοκτήτης και διευθυντής αυτού ήτο μορφωμένος και αρχαιόφιλος έμπορος. Ούτος ενήργησε και ανασκαφάς εις την αυλήν του, ήτις έφθανε εις μεγάλην έκτασιν της οδού Δήμητρος, ανεύρε στήλη μεγάλην με ψηφίσματα αναγεγραμμένα, άτινα αντέγραφον οι εκ Λαρίσης διερχόμενοι ξένοι ευρωπαίοι αρχαιολόγοι, και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα της κλασικής εποχής της Λαρίσης. Εις το χάνι του Ανακατωμένου κατέληγον οι εκ Μακεδονίας προερχόμενοι έμποροι, ιδία της περιφερείας Μοναστηρίου. Μετά το χάνι αυτό ήτο το "χάνι του Τέγου Βάντη" εκ Λειβαδίου Ελασσόνος, επίσης μεγαλοπρεπές, ευρυχωρότατον, διόροφον, με πολλά δωμάτια, με πολλούς σταύλους, και μετ’ αυτό ήτο επίσης και το ονομαστό "χάνι των αδελφών Γενησεβδά" εκ Λειβαδίου και τούτων, διακρινόμενον διά την ευπροσηγορίαν και τας ευκολίας άς παρείχον εις τους εμπορευομένους και ξενιζομένους πελάτας των[4]. Εις τα δύο ταύτα χάνια κατέλυον οι εκ της περιφερείας Ελασσόνος και Κατερίνης, αλλά και όλοι οι κτηνοτρόφοι της περιοχής Μοναστηρίου. Εκτός αυτών υπήρχον πέριξ της αγοράς και άλλα μικρότερα χάνια, εις τα οποία κατέλυον οι εκ των πλησίων περιφερειών προερχόμενοι.
Εις τα περιθώρια του χώρου της αγοράς υπήρχον οδοί με μαγαζεία ειδικοτήτων και αι αποθήκαι Σκαλιώρα, αποτελούσαι τσαρσία (εμπορικάς μικράς οδούς) με στέγαστρα εμπρός, εις τα οποία εξέθετον παντός είδους πράγματα, παραγωγής βιοτεχνικής και επαγγελματικής. Ήσαν τα τελιάλικα, τα τουφεξίτικα[5], τα αμπατζίτικα[6] και πολλών άλλων βιοτεχνικών προϊόντων. Πριν τούτων προ εκατονταετηρίδων παρά την αγοράν υπήρχον εγκατεστημέναι και εμπορικαί στοαί (Μπιζουστένια)[7] πωλούντα πολύτιμα μεταξωτά και βαρύτιμα κοσμήματα.
Επί Τουρκοκρατίας, μέχρι το 1833, η εβδομαδιαία υπαίθριος αγορά συνεκροτείτο καθ’ εκάστην Κυριακήν... Οι Δημογέροντες Λαρίσης απεφάσισαν να αποτανθώσι προς τον τότε Σουλτάνον Μαχμούτ δι’ αναφοράς των, ευλαβέστατα συντεταγμένης. Την σύνταξιν αυτής ανέθηκαν εις τον Λογιώτατον, ημέτερον προπάππον[8], λίαν ευπαίδευτον διδάσκαλον του καιρού εκείνου, διό και λογιώτατον επιλεγόμενον.
Ο Λογιώτατος συνέταξεν ευλαβεστάτην αναφοράν... δι' ής παρεκάλει, όπως ο Σουλτάνος διά φιρμανίου διατάξη την μετάθεσιν της τελέσεως της αγοράς από την Κυριακήν την Τετάρτην, ήτοι από την ημέραν της λατρείας του Θεού εις εργάσιμον ημέραν της εβδομάδος. Η αίτησίς των εισηκούσθη και η εβδομαδιαία αγορά δια Σουλτανικού φιρμανίου εκδοθέντος το 1833 ωρίσθη να γίνηται την Τετάρτην[9].
Αντίγραφον της αιτήσεως ταύτης, χειρόγραφον, υπήρχε εις την βιβλιοθήκην της οικογενείας Λογιωτάτου, είδον και ανέγνωσα ταύτην εις συνεδρίασιν του Δημοτικού Συμβουλίου μας και επέστρεψα αυτήν εις τον θείον μας Χαρίλαον Λογιωτάτου[10], ίνα την διαφυλάξη με πολλά άλλα χειρόγραφα του πάππου του Λογιωτάτου. Δυστυχώς μετά τον θάνατόν του, όταν ανεδίφησα την βιβλιοθήκην προς εξεύρεσιν σοβαρών και εθνικής αξίας χειρογράφων, δεν εύρον ούτε αυτήν ούτε και άλλα χειρόγραφα των οποίων εγνώριζα την φύλαξιν εις την βιβλιοθήκην. Απωλέσθησαν ή εκλάπησαν».
-------------
[1]. Τις "Αναμνήσεις" του ο Μιχ. Σάπκας (1873-1956) τις έγραψε κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, από το 1950 και μετά.
[2]. Το Γκέκικο πανδοχείο έχει καταγράψει ο Αγήνορας Αστεριάδης το 1940 στο χαρακτικό που δημοσιεύεται με το σημερινό κείμενο.
[3]. Ο Αδάμ Ανακατωμένος ήταν περιηγητής, δημοσιογράφος και εραστής της νομισματολογίας και της αρχαιολογίας. Γεννήθηκε το 1835 στο Μοναστήρι. Το 1850 εγκαταστάθηκε οικογενειακώς μόνιμα στη Λάρισα όπου ο πατέρας του Κωνσταντίνος ίδρυσε εμπορικό μεσιτικό γραφείο και το 1867 έκτισε το πανδοχείο (χάνι), το οποίο διέθετε δεκάδες δωμάτια, μεγάλους στάβλους, αποθήκες και πολλούς βοηθητικούς χώρους. Υπήρξε ο συγγραφέας του βιβλίου, Τα νέα όρια της Ελλάδος, ήτοι Τοπογραφικαί και Εθνολογικαί σημειώσεις περί της Θεσσαλίας, Εν Αθήναις, 1887. Το 2004 ο Κώστας Σπανός επιμελήθηκε την επανέκδοση της μελέτης αυτής με σχόλια και διορθώσεις. Βλέπε και: Γρηγορίου Αλέξανδρος, Αδάμ Ανακατωμένος (1835-1904), εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, φύλλο της 15ης Νοεμβρίου 2015.
[4]. Ο Κώστας Γενησεβδάς ήταν ενεργό μέλος της Φιλοπτώχου Μακεδονικής Αδελφότητος Λαρίσης, όπως ονομαζόταν επίσημα ο τοπικός Μακεδονικός Σύλλογος, πρόεδρος του οποίου ήταν ο Μιχαήλ Σάπκας. Ο Κ. Γενησεβδάς Βοήθησε κατά την εδώ παραμονή του τον Παύλο Μελά και ελάμβανε μέρος στη μυστική προώθηση πολεμικού υλικού μέσω Τσάγεζι (Στομίου) προς την Μακεδονία, για τις ανάγκες του Μακεδονικού Αγώνα.
[5]. Τουφεξίτικα. Καταστήματα κατασκευής και πώλησης τουφεκιών, όπλων.
[6]. Αμπατζίτικα. Καταστήματα κατασκευής αμπάδων μάλλινων χοντρών υφασμάτων, όπως κάπες, κ.λπ.
[7]. Μπιζουστένια=Μπεζεστένια, δηλ. κλειστές τουρκικές αγορές όπου γινόταν το εμπόριο χρυσού, λίθων, μεταξωτών και άλλων πολύτιμων αντικειμένων. Το μπεζεστένι της Λάρισας κατασκευάσθηκε τέλη 15ου με αρχές 16ου αιώνα και καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά το 1799.
[8]. Η σύζυγός του Μιχ. Σάπκα Ιουλία ήταν δισέγγονη του Ιωάννη Λογιωτάτου.
[9]. Λεονάρδος Ιωάννης. Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία 2, Λάρισα (1992) έκδοση «Θετταλός», σελ 51: «Δια της αυτού πανιερολογιότητος δυνάμεως [εννοεί: με την μεσολάβηση του μητροπολίτου Λαρίσης Μελετίου(1825-1835)], μετετέθη και η πανήγυρις της εβδομάδος από την Κυριακήν εις την Δευτέραν, δια να μη εργάζωνται οι χριστιανοί εν αυτή τη ημέρα, αλλά να σχολάζωσι και να υμνώσιν τον πλάστην αυτών Θεόν...».
[10]. Ο Χαρίλαος Λογιωτάτου ήταν αδελφός του πατέρα της Ιουλίας Σάπκα, ιατρού και δημάρχου της Λάρισας, Αχιλλέα Λογιωτάτου.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com
