Μερικές φορές μάλιστα το επίπεδο της πνευματικής άνθησης ήταν τόσο υψηλό, ώστε ακόμη και σήμερα μας εκπλήσσει. Πρωτεργάτες σ’ αυτή την πνευματική δημιουργία ήταν ως επί το πλείστον φωτισμένοι Ιεράρχες, οι οποίοι είχαν αποκτήσει υψηλότατη παιδεία κυρίως στις πατριαρχικές Σχολές της Βασιλεύουσας.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ ο Τρανός, ο οποίος είχε διατελέσει μητροπολίτης Λαρίσης (1570;-1572), στην τρίτη πατριαρχική θητεία του (1586-1595) προέτρεπε τους Ιεράρχες του Οικουμενικού θρόνου, σε μια εποχή όπου το τυραννικό καθεστώς των Οθωμανών βρισκόταν στο απόγειό του, να ιδρύσουν στις περιφέρειές τους με δική τους φροντίδα και δαπάνη σχολεία : «… έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία φροντίδα και δαπάνη των δυναμένων ποιείν, ώστε τα θεία και ιερά γράμματα διδάσκεσθαι, βοηθείν δε κατά δύναμιν τοις θέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις, εάν την επιτηδείαν χρείαν έχωσιν».
Έναν αιώνα αργότερα (το 1688) φθάνει στη Λάρισα ως ιεράρχης της ιστορικής αυτής μητροπόλεως ο Παρθένιος, εκλεγμένος από την Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου. Είναι εφοδιασμένος με συστατική επιστολή του πατριάρχη Καλλινίκου Β΄ του Ακαρνάνος, η οποία απευθύνεται προς το "Χριστεπώνυμον πλήρωμα της Αρχιεπισκοπής Λαρίσσης». Σ’ αυτήν ο Καλλίνικος, γνωστοποιεί τις αρετές και ικανότητες του Παρθένιου, ο οποίος καθώς ήταν απόφοιτος της περίφημης Πατριαρχικής Σχολής και αναθρεμμένος μέσα στο φαναριώτικο περιβάλλον, έφθασε σε υψηλά επίπεδα πνευματικής καλλιέργειας. Πριν από την εκλογή του στη μητρόπολη Λαρίσης, ο Παρθένιος ήταν επί σειράν ετών στην υπηρεσία της Πατριαρχικής Συνόδου και εκεί είχε την ευκαιρία και τη δυνατότητα να αναπτύξει τα έμφυτα προσόντα του. Στη θέση αυτή είχε δείξει μεγάλο ζήλο στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα, αλλά και υπερβάλλουσα προθυμία για την ανακούφιση των πολλών οικονομικών προβλημάτων της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Τα προσόντα του αυτά ήταν γνωστά στον πατριάρχη Καλλίνικο και η ενθρόνισή του στη Λάρισα ήταν η επιβράβευση των πολλαπλών ικανοτήτων του. Στη νέα του θέση ο Παρθένιος προσπάθησε εκτός από το λειτουργικό και ποιμαντικό του έργο, να βοηθήσει και στην εκπαιδευτική ανάπτυξη της εκκλησιαστικής του περιφέρειας. Για τη δραστηριότητά του αυτή θα αναφέρουμε στη συνέχεια ορισμένα στοιχεία:
- Ο Αλέξανδρος Ελλάδιος ο Λαρισαίος (1686- ; ) στο έργο του "Status praesens Ecclesiae Graecae" αναφέρει ότι ο μητροπολίτης Παρθένιος, ο οποίος ήταν αδελφός του παππού του, φρόντισε για τη μόρφωση και τη διαπαιδαγώγησή του. Έτσι στην τρυφερή ηλικία των πέντε ετών, με την προτροπή του Παρθενίου, ο Ελλάδιος ταξίδευσε στην Κωνσταντινούπολη και συγκατοίκησε με την οικογένεια των Χρυσοσκουλαίων, η οποία μερίμνησε για τις σπουδές του μέχρι την ηλικία των 12 ετών. Τότε επέστρεψε στη Λάρισα και συνέχισε τις σπουδές του για ένα διάστημα στη Σχολή του Τυρνάβου, την οποία είχε ήδη ανασυστήσει ο Παρθένιος.
- Κατά τη θητεία του στη Βασιλεύουσα, ο Παρθένιος φαίνεται ότι είχε σχετισθεί με τον Κύπριο διδάσκαλο Μάρκο Πορφυρόπουλο. Έτσι όταν ανέλαβε τη διαποίμανση της μητροπόλεως Λαρίσης, τον προσκάλεσε να διδάξει στη Σχολή του Τυρνάβου. Η παρουσία του «σοφού» Πορφυρόπουλου στον Τύρναβο, αφ’ ενός συνέτεινε στην αναβάθμιση του επιπέδου της Σχολής, αφ’ ετέρου έγινε πόλος έλξεως για πολλούς μαθητές μέχρι το 1702, οπότε έφυγε για το Βουκουρέστι, με προορισμό να αναλάβει τη Σχολαρχεία της Αυθεντικής Ακαδημίας της πόλεως. Τη θέση του Πορφυρόπουλου στη Σχολή του Τυρνάβου μετά την αποχώρησή του κατέλαβε «ο εξ Ιωαννίνων ικανότατος εν διδασκάλοις Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος».
- Ο Ματθαίος Παρανίκας στο σύγγραμμά του "Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως των γραμμάτων…" (1867), αναφέρει ότι στη μητρόπολη Λαρίσης «… προίσταντο Αρχιερείς ως επί το πολύ λόγιοι…». Εξ’ αυτών ο Παρθένιος (1688-1719;) είναι γνωστό ότι επανίδρυσε την περιώνυμη Σχολή του Τυρνάβου και πιθανόν ίδρυσε Ελληνομουσείο και στη Λάρισα. Αυτό συμπεραίνεται από μια αφιερωματική επιστολή του Αναστασίου Παπαβασιλόπουλου προς τον Λαρίσης Παρθένιο, στο σύγγραμμά του "Λευχειμονούσα Ρητορική", με χρονολογία 6 Φεβρουαρίου 1702. Στην επιστολή αυτή ο Αναστάσιος, μεταξύ άλλων, αναφέρει «… Μουσείον γαρ νυν ο φιλόμουσος εν Αρχιερεύσι κύριος Παρθένιος, ιδρώτι και πόνω χαριζόμενος, υμίν ενιδρύσατο», δηλωτικό ότι ο Παρθένιος ίδρυσε Σχολή και στη Λάρισα, εκτός του Τυρνάβου. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι ο εν λόγω Ιεράρχης σύστησε Σχολή και στην Τρίκκη (Τρίκαλα).
- Στη βιβλιοθήκη της Ι. Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους υπάρχει θησαυρισμένος ο χειρόγραφος κώδικας αρ. 521 με την ένδειξη: Αναστασίου Μπαλάνου Παπαβασιλοπούλου. Επιστολαί προς διαφόρους και επιστολαί διαφόρων, σταλείσαι προς αυτόν εις Λάρισαν. Στον κώδικα αυτόν είναι καταχωρημένη και μια επιστολή του Λαρίσης Παρθενίου, γραμμένη στον Τύρναβο το 1704, με παραλήπτη τον Νικόλαο Μαυροκορδάτο. Ο Μαυροκορδάτος ήταν επιφανής Φαναριώτης, αξιωματούχος της αυλής του Σουλτάνου και ο Ιεράρχης στην προσφώνησή του τον χαρακτηρίζει «…λογιώτατον και μεγάλον διερμηνευτήν της ισχυράς βασιλείας». Από το περιεχόμενο της επιστολής αυτής μπορούμε να διαπιστώσουμε την υψηλή παιδεία, γνώση και ρητορική δεινότητα του Παρθένιου. Επίσης μπορούμε να συμπεράνουμε και τις καλές σχέσεις του με το Φανάρι και την Πατριαρχική αυλή.
-Ο προαναφερθείς διδάσκαλος Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος, την εποχή που δίδασκε στη Σχολή του Τυρνάβου, απηύθυνε στον μαθητή του Ιάκωβο τον Κύπριο επιστολή, στην οποία μεταξύ άλλων ανέφερε πόσο τυχεροί πρέπει να αισθάνονταν οι Λαρισαίοι, έχοντας ως θρησκευτικό και πνευματικό τους ηγέτη τον Παρθένιο. Επισυνάπτει δε στο μαθητή του και ένα δεκάστιχο επίγραμμα, στο οποίο υμνείται η μητροπολιτική κατοικία στη Λάρισα και εκφράζεται ο θαυμασμός του όσον αφορά στην πνευματικότητα του μητροπολίτου Παρθενίου.
- Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πληροφορία η οποία αφορά στα διδασκόμενα μαθήματα στη Σχολή του Τυρνάβου στις αρχές του 18ου αιώνα. Στην ερώτηση «… τι τα μαθήματα των μαθητών της υμετέρας σχολής ; …» που του απηύθυνε ο ιερέας Παρρήσιος από τη Λάρισα το 1703, είναι χαρακτηριστική η απάντηση του Αναστασίου Παπαβασιλόπουλου: «… συν τη σεπτή και αγία Τριάδι, τριάδα μαθημάτων διδάσκομεν! γεωμετρικά, ρητορικά και γραμματικά».
Αναφέρθηκαν πιο πάνω μερικά μόνον στοιχεία, ενδεικτικά της προσωπικότητος, της μορφώσεως, των αρετών και των ικανοτήτων του μητροπολίτου Λαρίσης Παρθενίου και καταγράφηκαν οι προσπάθειες που κατέβαλε για την υποστήριξη και διάδοση των γραμμάτων στην περιοχή της μητροπόλεώς του. Απ’ όλα αυτά συμπεραίνεται ότι ο σοφός αυτός Ιεράρχης υπήρξε φιλόμουσος, βαθύς μελετητής κάθε προσιτής για την εποχή του γνώσεως και ένθερμος προστάτης των γραμμάτων. Χάρη στις εκπαιδευτικές του αυτές προσπάθειες, αναδείχθηκαν από τις σχολές τις οποίες ίδρυσε, πολλοί και ικανοί λόγιοι, οι οποίοι διέπρεψαν εν συνεχεία, όχι μόνο στη Λάρισα και την περιοχή της, αλλά και πέραν των ορίων αυτής. Και όπως αναφέρει επιγραμματικά ο Μανουήλ Γεδεών «… ο χρόνος της προεδρείας του Παρθενίου θα παραμείνει εις την ιστορίαν της θεσσαλικής ορθοδόξου εν Λαρίσση παροικίας»[2].
Η δημοσιευόμενη σήμερα εικόνα αποτελεί αντίγραφο λιθανάγλυφης επιγραφής, η οποία βρίσκεται σε βρύση στον προαύλιο χώρο του ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου στον Άνω Βόλο. Η επιγραφή δηλώνει ότι το 1713 ο μητροπολίτης Λαρίσης Παρθένιος, διαβλέποντας την έλλειψη νερού κοντά στην εκκλησία της Θεοτόκου, συνέβαλε με δικές του δαπάνες να μεταφερθεί από μακρινή πηγή νερό και να κατασκευασθεί βρύση, για την εξυπηρέτηση των κατοίκων της περιοχής.
-------------------------------------------------------------
[1]. Η ενεστώσα κατάστασις της Ελληνικής Εκκλησίας. Νυρεμβέργη 1714.
[2]. Ο μ. χ. Μ. Ι. Γ. (Μανουήλ Γεδεών), Γράμματα επί Παρθενίου Μητροπολίτου Λαρίσσης, περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια", Κωνσταντινούπολις, τόμος 28ος (1904) σελ. 468-471.
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
