Περίεργες πολιτικές διαδικασίες, στρατιωτικές προετοιμασίες και συγκέντρωση υπερβολικά μεγάλου αριθμού ένοπλων δυνάμεων κοντά στη μεθοριακή γραμμή Ελλάδας - Τουρκίας, ανάγκασαν τα μεγάλα ειδησεογραφικά πρακτορεία και τις εφημερίδες της Ευρώπης και της Αμερικής να αποστείλουν στη Θεσσαλία δημοσιογράφους και φωτογράφους για να καλύψουν τις αναμενόμενες πολεμικές εχθροπραξίες. Οι τελευταίοι, παράλληλα με την ενημέρωση γύρω από την εξέλιξη του πολέμου, περιέγραφαν στους αναγνώστες τους και τα παραλειπόμενα από τη διαμονή τους στη Λάρισα, η οποία τότε είχε κατακλυστεί από την παρουσία τους. Με την πληθώρα των πληροφοριών που υπάρχουν από τα δημοσιεύματα αυτά και από τις εικόνες που τα συνόδευαν, έχει δημιουργηθεί μια ενδιαφέρουσα ιστορική και απεικονιστική φιλολογία, η οποία μέχρι πρότινος έμενε αναξιοποίητη. Η ομάδα της Φωτοθήκης Λάρισας του Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας εδώ και μερικά χρόνια, μεταξύ των άλλων, έχει αρχίσει να αναζητεί σε όλες τις μεγάλες βιβλιοθήκες του κόσμου βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, φυλλάδια και φωτογραφίες, τα οποία αναφέρονται στην περίοδο εκείνη, τα ψηφιοποιεί, τα ταξινομεί και τα αποθηκεύει.
Η σημερινή εικόνα έχει αποδελτιωθεί από το εβδομαδιαίο περιοδικό της Νέας Υόρκης Harper's Weekly, με ημερομηνία 9 Μαΐου 1897, την οποία εντόπισε ο Θανάσης Μπετχαβές. Απεικονίζει δύο Οθωμανούς με τη χαρακτηριστική ενδυμασία τους, να στηρίζονται στα ξύλινα στηθαία της μεγάλης λίθινης γέφυρας του Πηνειού, με φόντο το τζαμί του Χασάν μπέη. Στη φωτογραφία η μορφή της γέφυρας παραμένει εκείνη που είχε μετασκευάσει το 1886 ένα τάγμα μηχανικού του ελληνικού στρατού, με σκοπό να την διαπλατύνει και να απομακρύνει τα ογκώδη και αντιαισθητικά πέτρινα στηθαία, τα οποία διατηρούσε από την περίοδο της τουρκοκρατίας[1]. Με τις βελτιώσεις αυτές και τη διαπλάτυνση δόθηκε η ευκαιρία να κατασκευασθούν εκατέρωθεν πεζοδρόμια και επιπλέον να γίνει ασφαλής η διασταύρωση αμαξών μέσα στη γέφυρα. Στη θέση των λίθινων στηθαίων τοποθετήθηκαν και από τις δύο πλευρές ισχυρά ξύλινα κιγκλιδώματα σε σχήμα Χ.
Στο βάθος της φωτογραφίας προβάλλει το τζαμί του Χασάν μπέη, το πιο παλιό απ’ όλα τα τζαμιά και το πιο επιβλητικό. Βρισκόταν σε μια ελαφρώς υπερυψωμένη τοποθεσία, στην είσοδο της πόλης, δεξιά καθώς έβγαινε κανείς από την όμορφη λίθινη γέφυρα του Πηνειού, για να οδηγηθεί στο κέντρο της. Είχε κτισθεί στις αρχές του 16ου αιώνα από τον Χασάν μπέη, εγγονό του Τούρκου κατακτητή της Θεσσαλίας (1423) Τουρχάν μπέη. Σύμφωνα με την παράδοση είχε ανεγερθεί πάνω στο χώρο βυζαντινής εκκλησίας, αφιερωμένης στη Σοφία του Θεού, στη θέση της οποίας κατά την κλασική περίοδο υπήρχε αρχαίο ιερό προς τιμήν της θεάς Δήμητρας[2]. Ένα ακόμη παράδειγμα χρονικής αλληλουχίας των θρησκειών από τα πολλά που συναντάμε τις τελευταίες χιλιετίες και σε άλλες περιοχές της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου. Δωδεκάθεο – Χριστιανισμός – Μωαμεθανισμός στην ίδια θέση λατρείας, αλλά με διαφορετική αρχιτεκτονική μορφή. Και μάλιστα πολλές φορές οικοδομικό υλικό από το παλαιότερο κτίσμα ενσωματωνόταν έντεχνα στο νεότερο. Χαρακτηριστική ήταν η παρουσία στο εσωτερικό του τεσσάρων κιόνων από το περίφημο πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο της Χασάμπαλης (ατρακηνός λίθος). Πολλοί πίστευαν ότι οι κίονες αυτοί στόλιζαν και τη βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Σοφίας που προϋπήρχε και απλώς οι μουσουλμάνοι τούς διατήρησαν και στο τζαμί που έκτισαν στην ίδια θέση.
Το τζαμί αυτό ήταν το επισημότερο της Λάρισας και ένα από τα σπουδαιότερα του ελληνικού χώρου. Διατηρήθηκε εν λειτουργία επί τετρακόσια και πλέον χρόνια. Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας και την αποχώρηση του μεγαλύτερου μέρους του μουσουλμανικού στοιχείου από τη Λάρισα εγκαταλείφθηκε εντελώς, με αποτέλεσμα να υποστεί σημαντικές φθορές. Έτσι το 1906 το περίλαμπρο τζαμί του Χασάν Μπέη, που σχεδίασαν όλοι σχεδόν οι περιηγητές-ζωγράφοι οι οποίοι επισκέφθηκαν τη Λάρισα, άρχισε να κατεδαφίζεται.
Ήταν ένα κομψό κτίριο, όχι πολύ μεγάλο, με συμμετρικές αναλογίες, που η θέση του σε ύψωμα του πρόσδιδε ύψος και μεγαλοπρέπεια. Είχε τετράγωνη κάτοψη και καλυπτόταν από τρούλο χωρίς παράθυρα (τυφλό). Ο μιναρές ήταν πολύ ψηλός και η κωνική του απόληξη ήταν ορατή απ' όλα τα σημεία της πόλης καθώς λόγχιζε τον ουρανό της Λάρισας. Στη βόρεια πλευρά υπήρχε στοά με τρία ανοίγματα. Το τρίτοξο αυτό προστώο, το οποίο στη στέγη του έφερε τρεις μικρούς ημισφαιρικούς τρούλους, ομοιάζει με το αντίστοιχο προστώο που υπήρχε και στο Γενί τζαμί, αλλά σήμερα έχει αλλοιωθεί από σύγχρονες επεμβάσεις. Από τη θέση της στοάς είχε κανείς μια υπέροχη θέα στη μεγάλη λίθινη εννιάτοξη γέφυρα του Πηνειού, στο Αλκαζάρ και με καθαρή ατμόσφαιρα μπορούσε να διακρίνει με τηλεσκόπιο τα υψώματα της Μελούνας και τον Κάτω Όλυμπο.
Δεξιά στη φωτογραφία, δίπλα στο τζαμί, διαγράφεται ένας περιτοιχισμένος χώρος, στο κέντρο του οποίου υψώνεται μία καπνοδόχος. Είναι ο χώρος όπου στεγαζόταν μέχρι το 1941 η Αποθήκη Υλικού Πολέμου. Αριστερά το απεικονιζόμενο κτίριο διατηρείτο μέχρι πριν λίγα χρόνια, σήμερα όμως "ανακαινίσθηκε εκ βάθρων". Εντύπωση προξενεί το γεγονός ότι σε ολόκληρη την έκταση της φωτογραφίας δεν παρατηρούνται άλλα πρόσωπα, πλην των δύο εμπρός και η πόλη φαίνεται άδεια. Είναι οι πρώτες ημέρες μετά την κατάληψη της Λάρισας από τους Τούρκους το 1897, και φαίνεται ότι όλοι σχεδόν οι Λαρισαίοι προφανώς την είχαν ήδη εγκαταλείψει.
----------------------------------------------
[1]. Παπασταύρου Αμαλία, Ημερολόγιον του πολέμου ανευρεθέν εν Λαρίσση, από 1-14 Απριλίου 1897, Αλεξάνδρεια (1897) σελ. 3: «... κατά την επιστρατείαν εκείνην (1886), το μόνον περιφανές έργον της [πολιτείας] ήτο η γέφυρα της Λαρίσσης, ήτις ηυξύνθη υπό του λόχου του μηχανικού επί στρατηγίας Σαπουντσάκη».
[2]. Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α΄, Λάρισα (1996) σ. 340 - 341.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
