Όσοι δε συστηματικά τις αναζητούν και τις αναλύουν, εφοδιασμένοι με τα ιστορικά γεγονότα κάθε εποχής, τότε διαμορφώνουν την όψη μιας πόλης που χάθηκε ολοκληρωτικά από διάφορες αιτίες και τίποτε πλέον δεν υπάρχει που να τους την θυμίζει.
Στο σημερινό μας σημείωμα θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε τα κτίρια στα οποία στεγάσθηκαν οι ποινικές φυλακές της Λάρισας όλο αυτό το χρονικό διάστημα, καθώς τελευταία μια ευτυχής συγκυρία μας εφοδίασε με τις φωτογραφίες όλων των κτιρίων.
--Το πρώτο κτίριο των φυλακών χρονολογείται από την περίοδο της τουρκοκρατίας. Βρισκόταν στη βόρεια πλευρά της πλατείας του Σεραγίου[1] (σημερινής Μιχ. Σάπκα), σε χαμηλότερο επίπεδο από τα γύρω κτίσματα και τον δρόμο[2]. Στις κάθετες επιφάνειες του κτίσματος υπήρχαν πολλά και μικρά παράθυρα κάτω από την στέγη του κτιρίου και η πλευρά προς τον δρόμο ήταν προστατευμένη με ψηλό τοίχο. Στην νοτιοδυτική γωνία της στέγης υπήρχε εξώστης περιφραγμένος με κάγκελα και ένα στρατιωτικό φυλάκιο. Οι φυλακές αυτές βρισκόταν σε άμεση σχέση με το κτίριο των Δικαστηρίων της πλατείας. Τόσο το κτίριο των φυλακών, όσο και τα γειτονικά μ' αυτό χαμηλά κτίσματα ήταν ιδιοκτησία ενός πλούσιου μουσουλμάνου, του Μεχμέτ Χατζημέτου, ο οποίος ήταν Μουφτής[3] και πρόεδρος της μουσουλμανικής κοινότητας της Λάρισας. Το 1905 κατεδάφισε όλα αυτά τα κτίρια και στη θέση τους έκτισε ένα όμορφο γωνιακό διώροφο κτίσμα. Στο ισόγειο διαμόρφωσε πολλά καταστήματα, ενώ τον άνω όροφο τον ενοικίασε στον Ιωάννη Ασλάνη, ο οποίος λειτούργησε την γνωστή Λέσχη Ασλάνη. Σήμερα στη θέση αυτή υψώνεται το κτίριο της Λέσχης Αξιωματικών Φρουράς Λαρίσης.
-- Τον Ιανουάριο του 1905 μεγάλη πυρκαγιά αποτέφρωσε το Δικαστικό Μέγαρο (Θέμιδος Μέλαθρον) της Λάρισας, το οποίο βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της σημερινής Κεντρικής Πλατείας. Η πυρκαγιά αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να επέλθει μια αλλαγή στη ρυμοτομία της περιοχής. Τα κτίσματα των φυλακών όπως είδαμε κατεδαφίσθηκαν, ενώ συγχρόνως διευρύνθηκε η οδός Φιλελλήνων. Μετά την απομάκρυνση των φυλακών από το κέντρο της πόλης, η πολιτεία για να στεγάσει τους φυλακισμένους επέλεξε το χάνι των αδελφών Σαχίνη[4]. Ήταν ένα μεγάλο και ισχυρό κτίριο, το οποίο με ορισμένες βελτιώσεις και προσθήκες έγινε και ασφαλές. Ο κάτω όροφος ήταν υγρός και σκοτεινός και σ’ αυτόν εγκλείονταν οι βαρυποινίτες, ενώ στον επάνω όροφο διέμεναν στριμωγμένοι οι υπόλοιποι φυλακισμένοι. Στη βορεινή πλευρά του κτιρίου υπήρχε μια μικρή αυλή, στην οποία συνωστίζονταν όλοι οι κρατούμενοι για τον καθημερινό περίπατο έξω από τα κελιά τους.
Όμως η ύπαρξη των φυλακών σ΄ αυτό το περίοπτο σημείο της πόλης είχε πολλές και δυσμενείς επιπτώσεις στη ζωή των πολιτών. Καθώς το κτίριο ήταν παμπάλαιο, οι χώροι ήταν ακατάλληλοι, οι αποχετεύσεις ήταν προβληματικές, ο χώρος απέπνεε δυσοσμία ενοχλητική για τους περίοικους και τους περαστικούς, οι κρατούμενοι γαντζωμένοι στα σιδερόφρακτα παράθυρα ενοχλούσαν με βωμολοχίες τους περιπατητές, ιδίως τις γυναίκες και οι φασαρίες και οι καβγάδες που επικρατούσαν στους χώρους του προκαλούσαν την αγανάκτηση όλης της πόλης, η οποία αξίωνε την απομάκρυνσή τους. Παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου μεταστεγάσθηκε σε άλλο κτίριο το οποίο οι στρατιωτικές υπηρεσίες χρησιμοποιούσαν ως τότε σαν Πυριτιδαποθήκη. Το κτίριο που στέγασε το χάνι των αδελφών Σαχίνη και τις ποινικές φυλακές, κατά τη διάρκεια του μεγάλου σεισμού του Μαρτίου του 1941 και τους πολεμικούς βομβαρδισμούς υπέστη σοβαρές ζημιές και μεταπολεμικά κατεδαφίσθηκε.
--Το κτίριο της πυριτιδαποθήκης, το τρίτο κατά σειρά κτίριο που στέγασε τις φυλακές της Λάρισας μετά το 1881, βρισκόταν στη νότια πλευρά της πόλης, κοντά στην πύλη Φαρσάλων, μεταξύ των σημερινών οδών Ιουστινιανού και Πολυτεχνείου. Διατηρείται μέχρι και σήμερα και είναι εύκολο να το περιγράφουμε. Είναι ένα τουρκικό κτίσμα το οποίο χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα (1750-1800) και πιστεύεται ότι κτίσθηκε για να χρησιμοποιηθεί ως πυριτιδαποθήκη του τουρκικού στρατού. Ήταν κτισμένο σε μια έκταση πέντε περίπου στρεμμάτων. Οι τοίχοι του για λόγους ασφαλείας είχαν μεγάλο πάχος και η κατασκευή του είχε γίνει αποκλειστικά από πέτρα. Οι εσωτερικοί του χώροι δεν είναι πολλοί. Δύο μεγάλες επιμήκεις καμαροσκέπαστες αίθουσες. Σ' αυτές βρίσκονταν οι φυλακισμένοι ομαδικά, αφού κελιά δεν υπήρχαν. Περιφερειακά οι τοίχοι είχαν μικρά σιδερόφρακτα παράθυρα σε χαμηλό ύψος. Η μορφή του από αρχιτεκτονική άποψη θεωρείται σήμερα ίσως μοναδική στην Ελλάδα. Μέχρι την μετατροπή του σε φυλακές χρησιμοποιήθηκε ως πυριτιδαποθήκη και από τον ελληνικό στρατό.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στο κτίριο αυτό φυλακίσθηκε πλήθος πατριωτών. Στον υπόλοιπο τεράστιο χώρο κτίστηκαν κατά διαστήματα διάφορα νέα βοηθητικά των φυλακών κτίσματα, τα οποία ουσιαστικά κάλυψαν το παλιό τουρκικό κτίριο. Το 1984 οι φυλακισμένοι μεταφέρθηκαν στο νέο μεγάλο κτίριο των σημερινών φυλακών και τα κτίσματα εγκαταλείφθηκαν, με προοπτική να κατεδαφισθούν και στη θέση τους να οικοδομηθεί το 5ο Γυμνάσιο και Λύκειο. Κατά την διαδικασία κατεδαφίσεως εντοπίσθηκε η ύπαρξη του παλιού τουρκικού κτιρίου, για το οποίο ενδιαφέρθηκαν διάφοροι ευαισθητοποιημένοι πολίτες της Λάρισας και συγκεκριμένα η Λένα Γουργιώτη με τα μέλη του Λαογραφικού Μουσείου. Η υπόθεση έφθασε στο τοπικό Συμβούλιο Μουσείων Θεσσαλίας, το οποίο γνωμοδότησε ομόφωνα και χαρακτήρισε στη συνεδρία της 26ης Μαρτίου 1985 το κτίσμα ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Οι έρευνες στο κτίριο έδειξαν ότι παρατηρούνται διάφορες οικοδομικές φάσεις του, οι οποίες μπορεί να το χρονολογήσουν και στις αρχές του 18ου αιώνα.
Μετά τον χαρακτηρισμό του ως διατηρητέου, ανέλαβε σταδιακά την συντήρησή του η Εφορεία Αρχαιοτήτων, η οποία το αποκατέστησε και από το 2010 στις δύο επιμήκεις καμαροσκέπαστες αίθουσές του στεγάζεται το Μουσείο Εθνικής Αντίστασης, όπως φαίνεται και από την δημοσιευόμενη φωτογραφία. Στο συνέδριο που έγινε πριν λίγες ημέρες στο κτίριο του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας, ο αρχιτέκτων μηχανικός Ιωάννης Βλαχοστέργιος, τ. Διευθυντής υπηρεσιών Νεοτέρων Μνημείων Ηπείρου, Θεσσαλίας και Κεντρικής Στερεάς Ελλάδος, αναφέρθηκε σε μια ενδιαφέρουσα εισήγησή του για το χρονικό των εργασιών αποκατάστασης της Πυριτιδαποθήκης -παλαιών Φυλακών Λάρισας σε Μουσείο Εθνικής Αντίστασης και περιέγραψε την ιστορική διαδρομή του κτιρίου αυτού.
--Το σημερινό κτίριο των φυλακών το οποίο άρχισε να λειτουργεί το 1984, δεν χρήζει περιγραφής. Και ενώ τα άλλα τρία κτίρια που στέγασαν τις φυλακές είχαν ήδη κατασκευασθεί και χρησιμοποιηθεί για άλλες χρήσεις, το σημερινό κτίριο έχει ειδικά κατασκευασθεί για σύγχρονες φυλακές. Βρίσκεται στο δρόμο που οδηγεί προς την Καρδίτσα, αμέσως μετά το κλειστό γήπεδο αθλοπαιδιών.
-----------------------------------------
[1]. Η ονομασία αυτή είχε επικρατήσει κατά την τουρκοκρατία, επειδή στη Β.Δ. γωνία της δέσποζε το επιβλητικό κτίριο του τουρκικού Διοικητηρίου (Σεράϊ). Μετά 1881, ονομάσθηκε επίσημα "Πλατεία Απελευθερώσεως", για να τονισθεί το γεγονός της απελευθέρωσης της Λάρισας μετά από 458 χρόνια σκλαβιάς. Όταν στο πρώην τουρκικό Διοικητήριο στεγάστηκαν οι δικαστικές υπηρεσίες της Λάρισας, μετονομάσθηκε σε "Πλατεία Δικαστηρίων" και αργότερα "Πλατεία Θέμιδος".
[2]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Μια σπάνια εικόνα της Λάρισας του 1897, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 4ης Δεκεμβρίου 2016, όπου υπάρχει και η φωτογραφία του κτιρίου.
[3]. Ιερατικός βαθμός της μουσουλμανικής θρησκείας. Είναι ο ερμηνευτής του Κορανίου κυρίως για θέματα απονομής δικαιοσύνης.
[4]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Το Χάνι Σαχίνη μετατρέπεται σε φυλακή, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 14ης Οκτωβρίου 2015.
[6]. Όταν κτίσθηκαν οι σημερινές φυλακές στην περιοχή της Νεαπόλεως, δίπλα από το κλειστό Γυμναστήριο, το παλιό διατηρητέο ιστορικό κτίριο της Πυριτιδαποθήκης συντηρήθηκε με ιδιαίτερη φροντίδα από την αρχαιολογική υπηρεσία και σήμερα στεγάζει το Μουσείο της Εθνικής Αντιστάσεως.
Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
