ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
Όσοι ευαισθητοποιούνται βλέποντας παλιές, προπολεμικές φωτογραφίες της Λάρισας, οπωσδήποτε θα στάθηκαν σε ένα ογκώδες και αισθητικά αδιάφορο κτίσμα, το οποίο βρισκόταν επί της οδού Μακεδονίας (σήμερα Ελευθερίου Βενιζέλου), στο νότιο πρανές του λόφου του Φρουρίου, λίγο πριν από την είσοδο στη μεγάλη λίθινη γέφυρα του Πηνειού που σε οδηγούσε στο Αλκαζάρ και στον Πέρα μαχαλά (Βλαχομαχαλά). Για τους πολύ παλιούς (μέχρι το 1905) ήταν γνωστό σαν το χάνι των αδελφών Σαχίνη, για τους πιο νεώτερους (μέχρι το 1940) οι ποινικές φυλακές της πόλεώς μας.
Τα χάνια κατά την προβιομηχανική περίοδο ήταν χώροι προσωρινής διαμονής ταξιδιωτών που διακινούνταν με άμαξες από διάφορες περιοχές της χώρας. Επίσης φιλοξενούσαν και τους αμαξηλάτες,καθώς και τους αγωγιάτες και τους χωρικούς που κατέφθαναν στην πόλη για να πωλήσουν τα προϊόντα τους και να αγοράσουν διάφορα αναγκαία αντικείμενα. Τα χάνια διέφεραν από τα ξενοδοχεία ύπνου[1], γιατί συγχρόνως ήταν και πανδοχεία, όπου σιτίζονταν οι διαμένοντες. Επί πλέον διέθεταν ειδικούς χώρους για να σταβλίζονται και να διατρέφονται τα ζώα και να σταθμεύουν τα διάφορα οχήματα (άμαξες, κάρα, σούστες, κλπ).Τα μεγαλύτερα απ’ αυτά είχαν ενσωματωμένα στους χώρους τους μαγαζιά με διάφορα προϊόντα με τα οποία εφοδιάζονταν τόσο οι ταξιδιώτες, όσο και οι χωρικοί. Ήταν, θα λέγαμε με την σημερινή ορολογία, τα minimarket της εποχής εκείνης. Ακόμα αποτελούσαν κατά κάποιο τρόπο και σημεία στα οποία οι μέλλοντες να ταξιδεύσουν, επέλεγαν τα δρομολόγιά τους[2].
Η Λάρισα λόγω της θέσεώς της, στο κέντρο μιας ευρύτερης αγροτικής περιοχής, αποτελούσε το ενδιάμεσο μεταξύ του βόρειου και του νότιου ελληνικού χώρου. Ως εκ τούτου διέθετε πολλά χάνια, τα οποία ήταν διασκορπισμένα σε διάφορα σημεία της πόλεως, τα περισσότερα όμως υπήρχαν στην περιοχή του Τσούγκαρι[3] και γύρω από την οδό Δήμητρας. Το χάνι Σαχίνη, στο οποίο θα αναφερθούμε σήμερα, βρισκόταν στον χώρο του Τσούγκαρι. Κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας τα αδέλφια Ξενοφών και Δημήτριος Σαχίνης εγκατέλειψαν τη Σιάτιστα απ’ όπου κατάγονταν και ήλθαν στη Λάρισα για να αναπτύξουν τις επαγγελματικές τους ανησυχίες και να βρουν καλύτερη τύχη. Έκτισαν στις νότιες παρυφές του Φρουρίου ένα μεγάλο σε διαστάσεις και ισχυρό κτίριο. Όπως διακρίνεται και στη φωτογραφία, λόγω της επικλινούς θέσεως του εδάφους, ο κάτω όροφος ενισχύθηκε με αντερείσματα. Προορισμός του ήταν να χρησιμοποιηθεί ως χάνι. Στο ισόγειο σταβλίζονταν τα ζώα που εκτελούσαν τις μεταφορές, ενώ στον επάνω όροφο υπήρχαν μεγάλα δωμάτια όπου αναπαύονταν και διανυκτέρευαν οι ταξιδιώτες. Μη νομίσει κανείς ότι υπήρχαν σε όλα τα δωμάτια κρεβάτια, στρώματα, σκεπάσματα και άλλες στοιχειώδεις ανέσεις. Οι περισσότεροι πελάτες του ξάπλωναν στο σανιδένιο πάτωμα ντυμένοι και σκεπασμένοι με κάπες, εκτός αν είχαν προνοήσει να φέρουν μαζί τους βελέντζες και κουρελούδες. Το καλοκαίρι βέβαια η ατμόσφαιρα ήταν αποπνικτική, παρόλο που τα παράθυρα ήταν μεγάλα και εξασφαλιζόταν κάποιος στοιχειώδης αερισμός που πρόσφερε η θέση του στο ύψωμα του Φρουρίου.
Το χάνι Σαχίνη εξυπηρετούσε κυρίως τους ταξιδιώτες που έκαναν τη διαδρομή από την Ήπειρο προς τη Μακεδονία και αντιθέτως, γι’ αυτό και χαρακτηριζόταν σαν «Χάνι των Ηπειρομακεδόνων».Όταν κατασκευάσθηκε η αμαξιτή οδός Λαρίσης-Ελασσόνος-Κοζάνης δρομολογήθηκαν ταχυδρομικές άμαξες οι οποίες μετέφεραν και επιβάτες. Στο χάνι αυτό έμεινε ο μετέπειτα δήμαρχος της Λάρισας Μιχαήλ Σάπκας, όταν τον Δεκέμβριο του 1895με το πτυχίο της ιατρικής στα χέρια του ταξίδευε από την Αθήνα με προορισμό το Μοναστήρι της Μακεδονίας. Σταμάτησε στην πόλη μας για διανυκτέρευση, αλλά διάφορα γεγονότα τον κράτησαν εδώ[4]. Επίσης είναι ιστορικά βεβαιωμένο ότι στο χάνι αυτό, αλλά και στο χάνι του Λιβαδιώτη Κωνσταντίνου Γενησεβδά που βρισκόταν στην περιοχή της οδού Δήμητρας, είχε συναντήσεις με διάφορους Μακεδόνες της Λάρισας ο Παύλος Μελάς, μεταμφιεσμένος από τον Σάπκα ως ζωέμπορος και με το όνομα στο διαβατήριό του Παύλος Δέδες[5].
Τον Ιανουάριο του 1905 μεγάλη πυρκαγιά αποτέφρωσε το Δικαστικό Μέγαρο (Θέμιδος Μέλαθρον) της Λάρισας, το οποίο βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της σημερινής Κεντρικής Πλατείας. Βόρεια του Δικαστικού Μεγάρου, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Λέσχη Αξιωματικών, στεγάζονταν οι ποινικές φυλακές της πόλεως σε οικήματα ιδιοκτησίας του Οθωμανού κτηματία Χατζημέτου. Η πυρκαγιά αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να επέλθει μια αλλαγή στη ρυμοτομία της περιοχής. Τα κτίσματα των φυλακών κατεδαφίσθηκαν και ο ιδιοκτήτης τους έκτισε ένα λαμπρό νεοκλασικό κτίριο, στον όροφο του οποίου λειτούργησε η περίφημη για την πρωτοπορία της Λέσχη Ασλάνη, ενώ συγχρόνως διευρύνθηκε η οδός Φιλελλήνων. Μετά την απομάκρυνση των φυλακών από το κέντρο της πόλεως, η πολιτεία για να στεγάσει τους φυλακισμένους επέλεξε το χάνι των αδελφών Σαχίνη. Ήταν μεγάλο και ισχυρό κτίριο και με ορισμένες βελτιώσεις και προσθήκες έγινε και ασφαλές. Ο κάτω όροφος ήταν υγρός και σκοτεινός και σ’ αυτόν εγκλείσθηκαν οι βαρυποινίτες, ενώ στον επάνω όροφο διέμεναν στριμωγμένοι οι υπόλοιποι φυλακισμένοι. Στη βορεινή πλευρά του κτιρίου υπήρχε μια μικρή αυλή, στην οποία συνωστίζονταν όλοι οι κρατούμενοι για τον καθημερινό τους περίπατο έξω από τα κελιά τους.
Όμως η ύπαρξη των φυλακών σ΄ αυτό το περίοπτο σημείο της πόλεως είχε πολλές και δυσμενείς επιπτώσεις στη ζωή των πολιτών. Οι κρατούμενοι γαντζώνονταν από τα παράθυρα και ενοχλούσαν με βωμολοχίες τους περαστικούς, ιδίως τις γυναίκες. Οι φασαρίες, οι φωνασκίες και οι καυγάδες που επικρατούσαν στους χώρους του κτιρίου ενοχλούσαν τους περίοικους και προκαλούσαν την αγανάκτηση όλης της πόλεως, η οποία αξίωνε την απομάκρυνσή τους. Παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου μεταστεγάσθηκε σε κάποιο κτίριο το οποίο οι στρατιωτικές υπηρεσίες χρησιμοποιούσαν ως τότε σαν Πυριτιδαποθήκη[6].
Το κτίριο που στέγασε το χάνι των αδελφών Σαχίνη και τις ποινικές φυλακές, υπέστη σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια του μεγάλου σεισμού του Μαρτίου του 1941 και τους πολεμικούς βομβαρδισμούς και μεταπολεμικά κατεδαφίσθηκε.
Όταν το 1905 μεταφέρθηκαν οι φυλακές στο χάνι, οι αδελφοί Σαχίνη το μετακόμισαν ανατολικότερα από το παλιό, προς την οδό Πολυκάρπου. Με τα χρόνια όμως η μηχανοκίνητη πλέον μετακίνηση μείωσε αισθητά την πελατεία τους, η βιωσιμότητα έγινε προβληματική και από τα πολλά χάνια της Λάρισας παραμένουν σήμερα μόνον οι αναμνήσεις σε όσους έχουν την ευτυχία να ζουν και να τα θυμούνται.
Στη φωτογραφία που δημοσιεύεται, εκτός από το κτίριο Σαχίνη, διακρίνεται αριστερά ένα στενό ανηφορικό και σκολιό λιθόστρωτο (καλντερίμι), το οποίο οδηγούσε από την οδό Μακεδονίας στον προαύλιο χώρο του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Αχιλλίου. Πίσω ακριβώς από τις φυλακές προβάλει ο τελευταίος όροφος και το υπερώο από το τριώροφο αρχοντικό του Ιωάννη Βελλίδη, το οποίο δέσποζε στονλόφο του Φρουρίου. Δεξιά στη φωτογραφία, πίσω από τη στέγη μιας κατοικίας, διακρίνεται μόνον το υπερώο από το νεοκλασικό αρχοντικό που έκτισε το 1882 ο μητροπολίτης Λαρίσης Νεόφυτος (1875-1896) για να στεγάσει τα γραφεία της Μητροπόλεως και για να χρησιμεύσει για κατοικία του. Οι όγκοι χωμάτων μπροστά από το κτίσμα πιθανόν να υποδηλώνουν κάποια επιχειρούμενη συντήρηση ή βελτίωσή του.
[1]. Τονίζεται το ξενοδοχείο ύπνου, γιατί την εποχή εκείνη υπήρχαν και τα ξενοδοχεία φαγητού, όπως ονομάζονταν τότε τα εστιατόρια.
[2]. Ζιαζιάς Γεώργιος, Αναζητώντας τη χαμένη Λάρισα. 50 χρόνια μνήμες και αναπολήσεις (1900-1950), Λάρισα (1994) σελ. 67.
[3]. Τσούγκαρι ονομαζόταν από τους παλιούς Λαρισαίους η περιοχή η οποία ορίζεται νοτιοανατολικά από τους σημερινούς δρόμους Μανωλάκη και Ηφαίστου, βόρεια από την οδό Μακεδονίας (Βενιζέλου) μέχρι τα υψώματα του λόφου του Φρουρίου και δυτικά από το ποτάμι και την είσοδο προς τη γέφυρα. Οι παλαιότεροι Λαρισαίοι εξακολουθούν να ονομάζουν την περιοχή με αυτό το όνομα ακόμα και σήμερα.
[4]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Μιχαήλ Σάπκας, ο ευπατρίδης πολιτικός (1873-1956), Λάρισα (2013) σελ. 28.
[5]. Το κρυφό ονοματεπώνυμο του Παύλου Μελά, με το οποίο έμεινε γνωστός στην ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα ήταν Μίκης Ζέζας. Προήλθε από τα μικρά ονόματα των παιδιών του. Μίκη αποκαλούσαν τον γιό του και Ζέζα την κόρη του. Το επίσημο όνομα που ήταν γραμμένο στο διαβατήριο και με το οποίο κυκλοφορούσε στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία ήταν Παύλος Δέδες.
[6]. Όταν κτίσθηκαν οι σημερινές φυλακές στην περιοχή της Νεαπόλεως, δίπλα από το κλειστό Γυμναστήριο, το παλιό διατηρητέο ιστορικό κτίριο της Πυριτιδαποθήκης συντηρήθηκε με ιδιαίτερη φροντίδα από την αρχαιολογική υπηρεσία και σήμερα στεγάζει το Μουσείο της Εθνικής Αντιστάσεως.
