Ο Μ. Βασίλειος, που χαρακτηρίστηκε από τον εθνικό ιστορικό μας ως «η μεγαλύτερη μορφή των μεταποστολικών χρόνων, είναι χωρίς αμφιβολία πάρα πολύ αγαπητός στο λαό, εφόσον το όνομά του έγινε θρύλος μέσα στην Ιστορία και τραγούδι, δηλαδή η έκφραση και η προσωποποίηση της αγάπης, εξαιτίας της απέραντης και συστηματικής αγάπης που έδειχνε κατά τρόπο παραδειγματικό στη ζωή του. Κάποιες δε πλευρές τής αγάπης του αυτής, που σαν ίριδα πνευματική παρουσίαζε διάφορες εκφάνσεις, θα παρουσιάσουμε για τούτο κι εμείς στο σημείωμα αυτό, ώστε να αποκομίσουμε κάποια μεγάλα διδάγματα και για τη δική μας ζωή και να γίνουμε έστω και σε κάτι, λίγο ή περισσότερο μιμητές του ή ακριβέστερα μιμητές της αγάπης του Κυρίου, την οποία εκείνος προσπαθούσε να αντιγράψει.
α) Η υποχώρηση του Μ. Βασιλείου για την αποφυγή σχίσματος
Ύστερα από τη χειροτονία του Μ. Βασιλείου σε πρεσβύτερο και την τεράστια δράση του, ως κληρικού δυναμικού, στην Καισάρεια, ο επίσκοπος της περιοχής Ευσέβιος έπαθε, κατά τη μαρτυρία τού Γρηγορίου, κάτι το «ανθρώπινον» (Επιτάφιος 28), εξαιτίας ίσως του φθόνου, που προκάλεσαν στην καρδιά του οι πονηροί δαίμονες. Το πιο πάνω είχε ως αποτέλεσμα το να κηρύξει ο Ευσέβιος και το περιβάλλον του τον πόλεμο εναντίον του Αγίου, εξαιτίας της υπερβολικής λάμψης της προσωπικότητάς του. Ο πόλεμος όμως αυτός ήταν οπωσδήποτε άδικος. Για τούτο οι μοναχοί της περιοχής πήραν παρευθύς το μέρος τού Βασιλείου, καθώς επίσης και ένα μεγάλο μέρος των Χριστιανών, που αγαπούσαν τον Άγιο. «Ακόμα και κάποιοι Δυτικοί επίσκοποι, σημειώνει ο Στυλιανός Παπαδόπουλος, που τότε παρευρίσκονταν στην Καισάρεια, τάχθηκαν και αυτοί με το μέρος των υπερασπιστών τού Βασιλείου» (Η ζωή ενός Μεγάλου, Αθήναι 1979, σ. 198). Για τους πιο πάνω λόγους η όλη κατάσταση κινδύνευε να οδηγήσει σε σχίσμα.
Ο Βασίλειος, όμως, καταλάβαινε ότι δεν ήταν σωστό να αντιπράξει στον επίσκοπο. Συζήτησε για τούτο το θέμα με το φίλο του Γρηγόριο, που είχε και εκείνος την ίδια με αυτόν γνώμη.
- «Όχι, Βασίλειε, του είπε, δεν πρέπει. Το μόνο που δεν πρέπει να γίνει είναι το σχίσμα».
Ύστερα από την πιο πάνω συμβουλή τού φίλου του, ο Βασίλειος κατάλαβε το χρέος του. Για να αποφευχθεί, δηλαδή, κάθε αντίπραξη προς τον «εις τύπον και τόπον Χριστού» επίσκοπο, αναχώρησε από την Καισάρεια, βρίσκοντας καταφύγιο στο πατρικό κτήμα που είχε στον Πόντο, όπου έζησε για αρκετό καιρό ασκητικά, ενώ ταυτόχρονα προετοιμαζόταν και περίμενε μια ευκαιρία κατάλληλη για να ξαναγυρίσει στη δράση.
β) Η συμφιλίωσή του με τον Ευσέβιο
Ύστερα από αρκετό καιρό, όμως, από τα πιο πάνω, τα πράγματα έγιναν πολύ δύσκολα στην Καισάρεια, εξαιτίας της ανόδου στον αυτοκρατορικό θρόνο του Αρειανόφρονα Ουάλη το 364. Οι αιρετικοί Αρειανοί, δηλαδή, προσπαθούσαν να γίνουν κύριοι της κατάστασης και στην Καππαδοκία, ενώ ο επίσκοπος Ευσέβιος δεν είχε τις δυνάμεις ν’ αντιμετωπίσει την κατάσταση. Για την αντιμετώπισή της, δηλαδή, ζήτησε τότε τη βοήθεια του Γρηγορίου. Εκείνος, όμως, του συνέστησε για το έργο αυτό το δυναμικότατο Βασίλειο. Και ο επίσκοπος το κατάλαβε και ζήτησε από τον Γρηγόριο να μεσολαβήσει για την επιστροφή του Βασιλείου, που σε λίγο πραγματοποιήθηκε. Ο Γρηγόριος, δηλαδή, μίλησε στο φίλο του για την αλλαγή των διαθέσεων του Ευσεβίου, λέγοντας ότι «η φωτιά των αιρέσεων που μας καίει έλειωσε την παρεξήγηση».
- «Άκου, Βασίλειε, του είπε τελικά, δεν σε παρακαλώ μονάχα εγώ. Δεν είναι μόνον ο Ευσέβιος. Είναι η Εκκλησία που σε καλεί, το καταλαβαίνεις..! (Στ. Παπαδοπούλου, όπ.π. 229). Ύστερα από τα πιο πάνω, ο Βασίλειος πήρε παρευθύς την απόφαση να ξαναγυρίσει στην Καισάρεια και αυτό ακριβώς έκανε. Ξαναγυρίζοντας, δηλαδή, εκεί, υπέβαλε τα σέβη του στον επίσκοπο, σαν να μην έγινε τίποτε, ενώ ταυτόχρονα τον διαβεβαίωνε ότι θα ήταν στο εξής στο πλευρό του για την αντιμετώπιση των αιρετικών και για όλα, λέγοντας: «Είμαι διάκονός σου. Αφού το θέλησες, θα είμαι στην προκείμενη μάχη ο τελευταίος από τους στρατιώτες σου» (Στ. Παπαδ., όπ.π. 230).
Με τη στάση δε αυτή του Βασιλείου διαλύθηκε παρευθύς κάθε παρεξήγηση, ενώ ο Άγιος εξουδετέρωσε με τη δυναμικότητά του τα αγκάθια όλων των αιρέσεων.
γ) Δίνει το προβάδισμα της Θεολογίας στον Γρηγόριο
Το 371 ο Βασίλειος, ως επίσκοπος της Καισάρειας, εργαζόταν με όλες τις δυνάμεις του για τη στερέωση της πίστης στις καρδιές των πιστών. Παρ’ όλα αυτά, όμως, κατηγορήθηκε από ένα νεοφώτιστο, επηρμένο για τις γνώσεις του, ότι τάχα δεν ήταν ορθόδοξος. Τις κατηγορίες αυτές, τις εντελώς αστήρικτες και αβάσιμες, τις μετέφερε τότε ο Γρηγόριος και στον ίδιο τον Βασίλειο, που του έγραψε τότε μια επιστολή (την 71), με την οποία τον καλούσε να μεταβεί στην Καισάρεια και να τον βοηθήσει στο πολύπλευρο έργο του και ιδιαίτερα στην αντιμετώπιση των αιρέσεων.
- «Μόλις εμφανιστείς εσύ εδώ, έγραφε σ’ αυτήν μεταξύ άλλων, θα χάσουν οι αντίπαλοι το θάρρος τους και θα διαλυθούν οι παρασυναγωγές. Επίσκοποι (Αρειανοί), πρεσβύτεροι (επίσης Αρειανόφρονες) και άρχοντες που συνωμοτούν εναντίον μας και θέλουν να μας αφανίσουν, όταν πληροφορηθούν ότι αρχηγός των Ορθοδόξων είσαι συ, θα εξαφανιστούν παραχρήμα. Κανένας δεν θα τολμήσει να αντικρούσει φανερά το θείο λόγο σου, γιατί εσύ είσαι ο κατ’ εξοχήν θεολόγος της Εκκλησίας μας. Το Άγιο Πνεύμα ομιλεί με το στόμα σου. Έλα και θα ιδείς ότι θα κλείσουν τα στόματα όλων (των αιρετικών), που δεν θα τολμούν στο εξής να στρέφονται πια φανερά εναντίον μας. Έλα και θα ιδείς πόσο θα σε υπακούω και θα σε ακολουθώ (στην υπεράσπιση εννοείται της Ορθόδοξης πίστης).
Από τα πιο πάνω λόγια φαίνεται καθαρά όχι μόνο η ταπείνωση του Μ. Βασιλείο, που, ενώ ήταν επίσκοπος, υπέτασσε τον εαυτό του στον πρεσβύτερο φίλο του, αλλά και η Ορθοδοξότητά του, εφόσον παραδεχόταν στα θέματα της πίστης, σαν κανόνα της Ορθοδοξότητας, το φίλο του Γρηγόριο, τον αποκληθέντα για τούτο Θεολόγο της Εκκλησίας.
Τέτοια δε ταπείνωση και ταυτόχρονα καθαρότητα πρέπει να έχουν όλοι οι Χριστιανοί στα θέματα της πίστης της Ορθόδοξης, «ης χωρίς αδύνατον ευαρεστήσαι» (Εβρ. 11, 6), δηλαδή χωρίς την οποία δεν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να σωθεί.
