Οι Άγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες ήταν στρατιώτες του Ρωμαϊκού στρατού, που είχαν όμως ενστερνισθεί βαθύτατα την πίστη του Χριστού και για τούτο υπέστησαν με ανδρεία το μαρτυρικό θάνατο στο διωγμό του Λικινίου το 320 μ.Χ. Από τα διάφορα δε περιστατικά του μαρτυρίου τους, για το οποίο έκαναν λόγο βασικά ο Μ. Βασίλειος και ο Γρηγόριος Νύσσης, εντυπωσιάζουν ιδιαίτερα και τα πιο κάτω:
α) Η συμμετοχή τους στη θεία λατρεία
Από όσα αναφέρονται από τον Μ. Βασίλειο και τον αδελφό του Γρηγόριο Νύσση στους εγκωμιαστικούς στους άγιους λόγους τους γίνεται φανερή η ακράδαντη πίστη των αγίων Τεσσαράκοντα, εξαιτίας της οποίας λάβαιναν μέρος όλοι μαζί στην κοινή λατρεία, κατά την οποία ενώνονταν μυστηριακά με τον Χριστό και μεταξύ τους ταυτόχρονα. Όλοι μαζί επίσης άκουγαν τα λόγια του Θεού, που τους χαλύβδωναν τη θέληση για την κατάκτηση των θεοποιών αρετών και την ένωσή τους με τον Θεό. Για τούτο σε μία κρίσιμη στιγμή, κατά την οποία είχαν περικυκλωθεί από τους εχθρούς και δεν είχαν νερό, γονάτισαν όλοι μαζί και παρακάλεσαν το Θεό, σαν τον Προφήτη Ηλία, να τους στείλει νερό από τον ουρανό και το θαύμα έγινε.
β) Η σύλληψη, οι ανακρίσεις και η ομολογία τους
Τον καιρό όμως εκείνο εκδόθηκε το 320 το διάταγμα του Λικινίου για τον διωγμό των πιο ζηλωτών στην πίστη τους χριστιανών. Για τον λόγο αυτό ο έπαρχος της περιοχής που υπηρετούσαν Αγρικόλας, συνέλαβε μεταξύ των πρώτων και τους τεσσαράκοντα αυτούς στρατιώτες, που ήταν ζηλευτοί σε όλους όχι μονάχα για την ανδρεία, αλλά και για την πίστη τους στο Χριστό και την ευσέβεια. Ύστερα δε από τις πρώτες ανακρίσεις, έθεσε τους στρατιώτες εκείνους μπροστά σε ένα φαινομενικό δίλημμα, λέγοντας: Ή θα προσφέρετε δηλαδή θυσία στους θεούς της ειδωλολατρίας ή στην αντίθετη περίπτωση θα καταδικασθείτε σε θάνατο. Όλοι μαζί όμως εκείνοι και στη συνέχεια ο καθένας τους ξεχωριστά ομολογούσαν και έλεγαν ότι «Χριστιανός ειμί».
Στις απειλές του Αγρικόλα και στις ύβρεις που ακολούθησαν απάντησε τότε ο Άγιος Δόμνος, λέγοντας ότι «Για μας ένα μονάχα είναι φοβερό, «το του Χριστού χωρισθήναι» και ένα μονάχα είναι αγαθό, «το μετά του Χριστού είναι». Όλα δε τα άλλα είναι σκιά και ονειρώδη φαντάσματα».
γ) Η επίταση των προσευχών τους και η εμφάνιση του Χριστού
Κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους όμως οι σαράντα εκείνοι ομολογητές ευχαριστούσαν τον Κύριο, γιατί αξιώθηκαν να πάθουν για το όνομά του, ενώ ταυτόχρονα επέτειναν τις προσευχές και τις δεήσεις τους, ώστε να παραμείνουν όλοι μαζί πιστοί μέχρι το τέλος. Ύστερα μάλιστα από τις προσευχές τους, άρχισαν να ψάλλουν ύμνους ευχαριστίας, δοξολογώντας τον Θεό μέχρι το μεσονύκτιο. Την ώρα δε εκείνη κατά την οποία άρχισε ο καθένας τους να στηρίζει τους άλλους, ένα έκπαγλο φως πλημμύρισε τη φυλακή τους, ενώ ο ίδιος ο Κύριος εμφανίστηκε κάποια στιγμή μπροστά τους και τους ενθάρρυνε στην πίστη.
δ) Η ρίψη τους στην παγωμένη λίμνη της Σεβάστειας
Ύστερα από τα πιο πάνω και τις σταθερές ομολογίες των Αγίων, που ακολούθησαν για άλλη μια φορά, βγήκε η απόφαση του τυράννου «κρυμώ (δηλ. με παγετό) τους αθλητάς τιμωρήσασθαι». Για το σκοπό δε αυτό τους έριξαν τότε γυμνούς στην παγωμένη την εποχή εκείνη λίμνη της Σεβάστειας. Καθώς δε η παγερή εκείνη νύκτα προχωρούσε και τα σώματα των Αγίων πάγωναν, ο καθένας από αυτούς προσπαθούσε να στηρίξει τους συντρόφους του.
ε) Η προδοσία του ενός και η αντικατάσταση
Ενώ όμως οι 39 άγιοι ήταν στραμμένοι προς τον ουρανό, ο τεσσαρακοστός λιγοψύχησε και έστρεψε τα μάτια του προς τις όχθες της λίμνης, στις οποίες υπήρχε ένας λουτρώνας. Έτσι, χωρίς να το καταλάβει, δελεάσθηκε και αιχμαλωτίστηκε από τον αρχέκακο τόσο, ώστε να ξεχάσει τα πάντα και να κατευθυνθεί κάποια στιγμή προς το λουτρώνα εκείνο, αρνούμενος δυστυχώς την πίστη του. Την ίδια στιγμή όμως ο φύλακας του λουτρώνα Αγλάιος έβλεπε σε ένα θαυμαστό όραμα να απομακρύνεται από το κεφάλι του προδότη ο στέφανος της δικαιοσύνης, που κρατούσε ένας άγιος Άγγελος. Βλέποντας δε στη συνέχεια τον αρνητή εκείνο της πίστης να πέφτει στα θερμά νερά του λουτρώνα και να βρίσκει το θάνατο, ο φύλακας εκείνος κατάλαβε τη σωτηριώδη αξία της πίστης. Για τούτο ξεντύθηκε παρευθύς τα ενδύματά του και έσπευσε και αυτός προς τον όμιλο εκείνο των αθλητών του Χριστού, φωνάζοντας: «Χριστιανός ειμί». Με τον τρόπο δε αυτό συμπληρώθηκε ο αριθμός τεσσαράκοντα των Μαρτύρων του Χριστού, σύμφωνα με την προσευχή και το τάμα τους. Τελικά δε τα σώματα των ημιθανών αγίων ρίχτηκαν στη φωτιά.
