Σε μια χώρα όπου χαλαρώνει ο πατριωτισμός είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνουν μεταρρυθμίσεις και να αλλάξουν χρόνιες νοσηρές συμπεριφορές. Οι μεταρρυθμίσεις γίνονται εν ονόματι του δημοσίου συμφέροντος και του μέλλοντος της χώρας.
Μια χώρα όπου έχει ατονήσει ο πατριωτισμός, δεν δίνει δεκάρα για το δημόσιο συμφέρον και για το συλλογικό της μέλλον. Για να αλλάξουν οι νοσηρές συμπεριφορές ενός λαού, πρέπει να πιστέψει σε κάτι ανώτερο, υπέρτερο και διαχρονικότερο από το εφήμερο και από το ατομικό βόλεμα. Αν αυτό το ανώτερο, συλλογικότερο και διαχρονικότερο δεν είναι κάποια μορφή πατριωτισμού, τι άλλο θα μπορούσε να είναι; Από την άλλη πλευρά, ο άκρατος ατομισμός χωρίς όρια, χωρίς περιορισμούς και χωρίς κοινωνική ευθύνη, εκφυλίζεται σε απόλυτη αυθαιρεσία και σε φατριαστικά φαινόμενα. Τα ατομικά δικαιώματα εξισορροπούνται από την ατομική ευθύνη έναντι του συνόλου. Οι εξουσίες εξισορροπούνται από άλλες εξουσίες, από τις οποίες ελέγχονται. Η σύγχρονη Δημοκρατία δεν καταργεί το ατομικό προς όφελος του συλλογικού, αλλά δεν καταργεί και το συλλογικό εν ονόματι του ατομικού – εξισορροπεί το ατομικό μέσα στο συλλογικό, εξισορροπεί τα δικαιώματα με υποχρεώσεις, εξισορροπεί τις εξουσίες μεταξύ τους. Η λέξη – κλειδί στη σύγχρονη Δημοκρατία είναι η ισορροπία. Ισορροπία του μέτρου... Όπου ανατρέπεται η ισορροπία του μέτρου, κλυδωνίζεται και η Δημοκρατία. Κι ο πατριωτισμός χαλαρώνει – και μαζί του ακυρώνεται η συλλογική ταυτότητα μιας κοινωνίας – τότε ανατρέπεται και η ισορροπία ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό – και εκφυλίζεται η ίδια η Δημοκρατία.
Ο πατριωτισμός είναι απαραίτητο συστατικό μιας σύγχρονης Δημοκρατίας. Μια άλλη παράμετρος – που χρήζει σημείωσης στο θέμα τούτο – είναι ότι στο όνομα όλων των μεγάλων ιδεών έχουν, κατά καιρούς, διαπραχθεί τα πιο φοβερά εγκλήματα. Και στο όνομα της Δημοκρατίας, και στο όνομα της Ελευθερίας, και στο όνομα της Αγάπης – ασφαλώς και στο όνομα της Πατρίδας. Αυτό όμως δεν είναι λόγος για να καταργήσουμε την Ελευθερία, τη Δικαιοσύνη, την Αγάπη – ούτε βέβαια και την Πατρίδα. Μια χώρα όπου ο πατριωτισμός εξασθενεί, χάνει το συνεκτικό της ιστό. Δεν υπάρχει κοινό σημείο αναφοράς για όλους, δεν υπάρχει συναίνεση, οργιάζουν οι συντεχνίες και τα «διαπλεκόμενα». Αμβλύνονται οι θεσμικές ισορροπίες του πολιτεύματος και ακυρώνεται η Δημοκρατία. Θεωρούμε ότι η αγάπη προς το έθνος, την πατρίδα, συνιστά τον Πατριωτισμό. Η προφανής αυτή ερμηνεία μας κάνει εν τούτοις να ξεχνάμε ότι ο σύγχρονος πατριωτισμός συνδέεται πρωτίστως με το νεωτερικό, συγκεντρωτικό κράτος και ότι η πρωτότυπη ιδέα του γεννήθηκε κατά την ιστορική στιγμή της μετατροπής των υπηκόων σε πολίτες, στη μετάβαση από το απολυταρχικό Παλαιό Καθεστώς στη νεωτερική Δημοκρατική πολιτεία. Θα μπορούσαμε βεβαίως να αποδεχθούμε ότι ο πατριωτισμός ως αγάπη για την πατρίδα και ζήλος για την υπεράσπισή της, αποτελεί διαχρονικό και οικουμενικό συναίσθημα. Το περιεχόμενό του ωστόσο και το ποιος θεωρείται πατριώτης σε κάθε ιστορική περίοδο διαφοροποιούνται. Ο εκδημοκρατισμός της πολιτικής ενίσχυσε και συχνά δημιούργησε, τον κρατικό πατριωτισμό. Στο νέο σύστημα των εθνών – κρατών που οικοδομούνται απ’ τον προπερασμένο αιώνα μέχρι σήμερα, οι κυβερνήσεις ζητούν από τους πολίτες τους ενεργό πατριωτισμό, ο οποίος εξασφαλίζεται ακριβώς μέσω της προσήλωσης στο έθνος. Η αφοσίωση στο έθνος μεταφράζεται συνεπώς σε νομιμοφροσύνη προς το κράτος. Τα κράτη άλλωστε έχουν κάθε συμφέρον να επιτύχουν την κοινωνική συνοχή, ενισχύοντας τα συναισθήματα και τα σύμβολα της εθνικής κοινότητας και ενδυναμώνοντας τον κρατικό Πατριωτισμό. Σήμερα εξάλλου όλο και συχνότερα τα όρια του πατριωτισμού προσδιορίζονται από τα κρατικά σύνορα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πατρίδα έχει εδαφικότητα. Αυτό όμως που αξίζει να επισημανθεί είναι ότι η ιστορικότητα προσαρμόζεται στην κρατική εδαφικότητα.
Είναι γνωσή η ρήση, του Ντε Γκολ: «Πατριωτισμός είναι όταν βάζεις πάνω απ’ όλα την αγάπη για τη χώρα σου!...». Τέλος, ο λόγος του Manzini «Αγαπώ την πατρίδα μου, επειδή αγαπώ τις πατρίδες» είναι το βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του αληθινού, του δίκαιου πατριωτισμού. Έτσι, η ουσιαστική φιλοπατρία είναι αρετή, γιατί ο πατριώτης αγωνίζεται για τα ιερά και τα όσια της χώρας του, για τη διαφύλαξη της παράδοσης και την προάσπιση της εθνικής του ακεραιότητας, χωρίς ακρότητες και υπερβολές, σεβόμενος παράλληλα την ιδιαιτερότητα και τα κυριαρχικά δικαιώματα των άλλων λαών. Κάπου εδώ σταματά, οριοθετείται ο πατριωτισμός.
