* Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο
Η χριστιανική εκκλησία πήρε από την αρχή, όπως ήταν φυσικό, έντονα εχθρική στάση απέναντι στις ειδωλολατρικές γιορτές. Επειδή όμως είδε ότι τα έθιμα που ήταν συνδεδεμένα μαζί τους – όπως λ.χ. οι μεταμφιέσεις, τα τυχερά παιχνίδια, η εκλογή βασιλιά των Σατουρναλίων, οι μαντικές ενέργειες και η κάθε λογής ασυδοσία – ήταν βαθιά ριζωμένα στη ζωή του λαού, ο οποίος δεν ήταν καθόλου διατεθειμένος να τα αποχωριστεί, έκανε τότε το μεγάλο ιστορικό συμβιβασμό της: τοποθέτησε στη θέση των ειδωλολατρικών γιορτών τις δικές της μεγάλες επετείους, τα Χριστούγεννα, τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου και τα Φώτα. Και επέτρεψε – ή, καλύτερα, ανέχτηκε – να ενσωματωθούν σ’ αυτές τα πατροπαράδοτα λαϊκά έθιμα αυτής της περιόδου. Η ίδια μάλιστα η εκκλησία ευνόησε ορισμένες ταυτίσεις, όπως λ.χ. τα Μίθρα, με το νεογέννητο Χριστό και του Βασιλιά των Σατουρναλίων, εφόρου των τυχερών παιχνιδιών, με το Μέγα Βασίλειο (μέσα από την παρετυμολογία Βασίλης – Βασιλιάς).
Έτσι, στα νεολληνικά λαϊκά έθιμα, ο Αϊ-Βασίλης, σεπτός ιεράρχης της εκκλησίας, έχει απαντήσει και σε μια άλλη παράξενη ιδιότητα, να φανερώνει στους ανθρώπους την τύχη τους: απόδειξη το φλουρί της βασιλόπιτας, αλλά και ένα σωρό άλλες μαντικές πράξεις που εντοπίζονται τη μέρα της γιορτής του και ποικίλλουν από τόπο σε τόπο. Στην Κύπρο λ.χ. το βράδυ της παραμονής του Αγίου Βασιλείου παίρνουν κλαδιά ελιάς, κόβουν τα φύλλα τους και «παίζουν», όπως λένε, «τον Αϊ Βασίλη», καθισμένοι μπροστά στη φωτιά για να πουν, «Αϊ – Βασίλη Βασιλιά, ποιυ ξουσειάζεις τον τουνιάν, δείξε και φανέρωσε αν μ αγαπά» (ο τάδε ή η δείνα). Και παρατηρούν τις κινήσεις του φύλλου μέσα στη φωτιά. Ζωηρή κίνηση σημαίνει ζωηρή αγάπη, κ.λπ. Στα ευετηριακά έθιμα που θέλουν να εξασφαλίσουν την ευτυχία και την καλοχρονιά, ανήκουν και τα κάλαντα. Τραγουδώντας από σπίτι σε σπίτι, τα παιδιά μοιράζουν σε όλες τις οικογένειες του χωριού τις ευχές για την καλοχρονιά και βέβαια παίρνουν κάτι για τον κόπο τους. Η λέξη κάλαντα προέρχεται από τη λατινική Calendae, που σημαίνει την πρώτη του μήνα.
Στους ελληνικούς τόπους τα κάλαντρα τραγουδιούνται τις παραμονές των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων. Άλλωστε, τα σημερινά κάλαντα δεν είναι λαϊκά έχουν λόγια καταγωγή, χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια, ότι δεν προσαρμόστηκαν στα λαϊκά πρότυπα. Το πιο συνηθισμένο θέμα στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι ο Αϊ Βασίλης γραμματικός, που ακουμπάει στο ραβδί του να πει την αλφαβήτα. Από το χωριό Βολιμά της Ζακύνθου προέρχεται η παρακάτω παραλλογή, που την τραγουδούσαν τα παιδιά εδώ και περισσότερα από εκατό χρόνια:
Αρχή κι αρχή τα κάλαντα, αρχή του Γεναρίου αύριο ξημερώνεται τ’ αγίου Βασιλείου. Ο Αϊ Βασίλης έρχεται από την Κριτσαρίτσα, βαστάει πένα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι. – Βασίλη, πουθενές έρχεσαι; Βασίλη, πού πηγαίνεις;
Από το σπίτι μου έρχομαι, και στο σκολειό μου πάω. – Βασίλη, πες μας γράμματα, Βασίλη, πες τραγούδια. – Τίγαρις τραγούδια έμαθα, τραγούδια να σας πω. – Βασίλη, ξέρεις γράμματα, να πεις τ’ αρφαβητάρι; Και στο ραβδί του ακούμπησε να πεί τ’ αρφαβητάρι. Και το ραβδί του ήταν ξερό, χλουρούς βλαστούς επέτα, κι επάνου αφ’τσου χλωρούς βλαστούς πουλάκια κελαηδούσαν. Όχι πουλάκια μονάχα, αλλά και μαυρομάτες. Πουλιά κρατούν δώρα και ρούχα μοσκομυρισμένα οπού τα βλόγαε ο Χριστός, η Παναγία και ο Άγιος.
Σήκω, βάγια, άναφ’ το κερί, άναψε το λυχνάρι, να σηκωθεί ο αφεντούλης μας το όμορφο παλικάρι.
Ασήκω, αφεντούλη μας, αφ’ τα λινά σεντόνια, φόρεσ’ τα παπουτσάκια σου, να πατήσεις χώμα.
Αν έχεις άσπρα δω μας, τα, αν έχεις και λογάρι, αν έχεις και χριστόψωμο, μη μας εμωρογάρεις. Άνοιξε το πουγκάκι σου, τα’ αργυροξομπλιασμένο, όπου σου (το) ξομπλιάσανε τρι’ απαρθένα κοράσια. Όπου έχουν τα ξανθιά μαλλιά, σαρανταπέντε, πήχες, κι οι μοίρες φτερουγίζανε κοιτώντας με καμάρι. Τσούτς ουρανούς το διάθουνται τσου κάμπους το τυλίγου (και στο αφρό τση θάλασσες το λυσοκομποδένου. Κι αν έχεις θηλυκό παιδί, χρυσή μοίρα να λάβει, του ρήγα. Σπάνια τον υγιό άντρα να τόνε πάρει. Κι αν έχεις σερνικό παιδί, στ’ άλογο καβαλάρη να σειέται, να λυγίζεται, να τρέμει το λογάρι. Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μη ραγίσει, και ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει».
Όπως είναι φανερό, τα «παινέματα» και οι ευχές που απευθύνονται στο νοικοκύρη του σπιτιού και τα παιδιά του απαρτίζουν το μεγαλύτερο μέρος από τα κάλαντα αυτά.
Το ίδιο συμβαίνει και με την παρακάτω παραλλαγή, που την τραγουδούσαν την ίδια περίπου εποχή στην Αίγινα, λέγεται όμως ότι η καταγωγή της είναι από το Αϊβαλί, γι’ αυτό και λέγεται «αϊβαλιώτικα κάλαντα». Εδώ ο Αϊ-Βασίλης δεν είναι γραμματικός, αλλά ζευγολάτης. Αυτή του η ιδιότητα μας οδηγεί ίσως στο ρωμαϊκό Θεό Saturnus, που ήταν Θεός της σποράς στην πρώιμη ρωμαική εποχή. Η γιορτή του (17 ως 23 Δεκεμβρίου) όριζε και το τέλος της φθινοπωρινής σποράς. Τέλος, στη Σκύρο μαντεύονται αλλιώς. Το πρωί του Αγίου Βασιλείου πάνε στο σταύλο κι αφού βάλουν τα βόδια να πρωτοπατήσουν σε σίδερο, για να είναι σιδερένια όλο το χρόνο, περνάνε ύστερα τη βωδόκλαρα. (Βοϊδοκουλούρα, δηλαδή, που ζυμώνουν επίτηδες για τα βόδια αυτή τη μέρα) απ’ το κέρατο του βοδιού. Καθώς τινάζει αυτό το κεφάλι του, για να ελευθερωθεί, πέφτει η κουλούρα. Ανάλογα με το πώς θα πέσει, μπρούμυτα, ίσια ή όρθια, μαντεύονται αν η σοδειά θα ‘ναι καλή για το κριθάρι, το σιτάρι ή το λαθούρι. Έπειτα δίνουν τη μισή κουλούρα να τη φάει το βόδι και την άλλη μισή ο παραγιός ή ο βοσκός.
