* Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο
Στις 23 Αυγούστου 1791 άρχισε η εξέγερση των μαύρων δούλων στη νήσο Ισπανιόλα της Καραϊβικής (σημερινή Αϊτή και Δομηνικανική Δημοκρατία), που οδήγησε στην κατάργηση του διατλαντικού εμπορίου δούλων. Η επέτειος αυτή από το 1998 εορτάζεται ως μια ευκαιρία για περίσκεψη και μελέτη για τα ιστορικά αίτια, τις μεθόδους και τις συνέπειες αυτής της τραγωδίας για το ανθρώπινο γένος. Την ίδια αυτή μέρα ίσως πρέπει να σκεφτούμε πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το σύγχρονο δουλεμπόριο, μια ακόμα τραγωδία του σύγχρονου πολιτισμού. Η δουλεία υπήρξε συστατικό στοιχείο των κοινωνιών της αρχαιότητας. Οι δούλοι δεν είχαν κανένα δικαίωμα, όπως να διαθέτουν περιουσία, να δημιουργήσουν οικογένεια, να συνάπτουν δικαιοπραξίες κ.λπ.
Στην αρχαία Αίγυπτο χρησιμοποιήθηκαν χιλιάδες δούλων από πολεμικές αιχμαλωσίες στα λατομεία, στα μεταλλεία, στα βασιλικά κτήματα και στην κατασκευή των ανακτόρων και των πυραμίδων. Οι Ισραηλίτες είχα, επίσης, δούλους. Στη Μεσοποταμία, τις Ινδίες και την Κίνα χρησιμοποιούνταν δούλοι σε οικιακές και σε παραγωγικές εργασίες, στους αγρούς και τις οικοδομές, αλλά και στο Στρατό. Στην Ασσυρία και τη Βαβυλώνα η δουλεία ήταν πολύ σκληρή και οι δούλοι προέρχονταν γενικά από τους αιχμαλώτους πολέμου. Ο Ηρόδοτος (6.137) αναφέρει πως η δουλεία ήταν παλαιότερα άγνωστη στις ελληνικές πόλεις, αλλά διαδόθηκε σταδιακά στην Ελλάδα. Στα ομηρικά έπη εμφανίζονται δούλοι, αιχμάλωτοι πολέμου ή αγορασμένοι από πειρατές, μαζί με τα παιδιά τους, ως πιστοί σύμμαχοι του κυρίου τους, που τους μεταχειρίζεται με γενναιοφροσύνη μέσα στην οικογένειά του. Κατά τον 7ο και 6ο αιώνα, ο αριθμός των δούλων μεγάλωνε σταδιακά, πρώτα στις μικρασιατικές ελληνικές πόλεις, όπως επίσης στη Χίο και στη Μίλητο και ύστερα στην ηπειρωτική Ελλάδα, ιδίως στην Κόρινθο και στην Αθήνα. Βεβαίως, ο θεσμός της δουλείας είχε κατά καιρούς στην Ελλάδα διαφορετική αντιμετώπιση. Τελικά απαγορεύτηκε η υποδούλωση για χρέη και πρώτο δείγμα σ’ αυτή την κατεύθυνση έδωσε στην Αθήνα η νομοθεσία του Σόλωνα. Διάφοροι Έλληνες διανοητές ασχολήθηκαν με το θέμα της δουλείας, αλλά δεν διαφωνούσαν με την ύπαρξη του θεσμού. Στη Ρώμη η δουλοκτησία πήρε σταδιακά διαφορετική μορφή από εκείνη στην Ελλάδα. Κάθε ρωμαϊκή οικογένεια είχε τουλάχιστον ένα δούλο, ενώ οι πλούσιες οικογένειες είχαν συνήθως εκατοντάδες.
Στο Μεσαίωνα με τη σταδιακή διάδοση του Χριστιανισμού στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, άρχισε να δημιουργείται ελπίδα για βελτίωση της ζωής των δούλων, με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να προσχωρήσουν στη νέα θρησκεία. Όμως και στον ισλαμικό κόσμο γινόταν αποδεκτός ο θεσμός των δούλων, ο προφήτης ζητάει όμως να έχουν οι πιστοί απέναντι στους δούλους καλή συμπεριφορά. Στις προκολομβιανές κοινωνίες των Ατζέκων, των Ίνκας και των Μάγιας οι δούλοι ήταν κυρίως αιχμάλωτοι πολέμων. Στη νεότερη εποχή η ανακάλυψη της ανατολικής ακτής της Αφρικής και η κατάκτηση και αποικιοποίηση της Αμερικής από τους Ευρωπαίους στα τέλη της Αφρικής και η κατάκτηση και αποικιοποίηση της Αμερικής από τους Ευρωπαίους στα τέλη του 15ου αιώνα οδήγησε σε μια άνθιση του δουλεμπορίου και σε μετακινήσεις πληθυσμών από την Αφρική στην Αμερική για περίπου τρεις αιώνες. Τον 15ο αιώνα πωλητές δούλων από την Κεντρική Αμερική σε αγορές της Μέσης Ανατολής και των Ινδιών ήταν Άραβες έμποροι. Οι ίδιοι αυτοί έμποροι διακινούσαν και Ευρωπαίους δούλους που είχαν αιχμαλωτιστεί από πειρατές σε επιδρομές στη νότια Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Με την κατάργηση της δουλείας η Δανία απαγόρευσε το 1972 νομοθετικά ως πρώτη χώρα το εμπόριο δούλων. Ακολούθησαν η Βρετανία το 1807 και οι ΗΠΑ το 1808. Το τέλος του δουλεμπορίου προέκυψε από τις επαναστάσεις των σκλάβων. Στο νησί του Αγίου Δομίνικου, όπου ξεσηκώθηκαν τον Αύγουστο του 1791, πήραν την εξουσία, κατάργησαν τη δουλεία και εδραίωσαν το πρώτο κράτος «μαύρων» της αμερικανικής ηπείρου, την Αϊτή. Σοβαρές εξεγέρσεις σκλάβων και απελεύθερων μαύρων έγιναν και σε άλλα νησιά της Καραϊβικής και αλλού. Οι νομοθετικές ρυθμίσεις στα διάφορα - κατά καιρούς - κοινοβούλια αφορούσαν μόνο στο εμπόριο των δούλων, όχι όμως το θεσμό της δουλείας, αν και διάφοροι μηχανισμοί κατάφερναν με κρατική υποστήριξη να συνεχίζουν το απάνθρωπο έργο τους. Οι Βρετανοί εξακολουθούσαν να αγοράζουν μαύρους στα δουλοπάζαρα για να τους χρησιμοποιούν στους πολέμους επιβολής και διατήρησης της βρετανικής αυτοκρατορίας. Στη δουλεία του 20ού αιώνα η «Κοινωνία των Εθνών» (πρόδρομος οργανισμός του ΟΗΕ) κήρυξε το 1926 πανηγυρικά την κατάργηση της δουλείας σε οποιαδήποτε μορφή της. Αυτό επιβεβαιώθηκε το 1948 με την έγκριση της Χάρτας του ΟΗΕ για τα «δικαιώματα του ανθρώπου». Παραπτώματα που σχετίζονται με δουλεμπόριο και διατήρηση δούλων εκδικάζονται από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Σε πολλές χώρες, κυρίως της Αφρικής, της Ασίας και της Νότιας Αμερικής, αλλά, μετά την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ, και στην Ευρώπη, παρουσιάζονται φαινόμενα όμοια με αυτά της δουλείας, όπως λαθραία διακίνηση μεταναστών, επιβολή παιδικής εργασίας, λαθρεμπόριο ανθρώπινων οργάνων, εκμετάλλευση πορνείας κ.ά. «Το νέο δουλεμπόριο» έχει γίνει ένα από τα πιο σημαντικά και εκτεταμένα προβλήματα της εποχής μας. Στις αρχές του 21ου αιώνα το εμπόριο γυναικών αποτελεί μια μορφή σύγχρονου δουλεμπορίου, καθώς, όπως και σε άλλες εποχές, οι γυναίκες - θύματα παραμένουν «κτήματα» των διακινητών που τις εμπορεύονται, με ό,τι αυτό συνεπάγεται...
Στην παιδική εργασία τα ανήλικα παιδιά βιώνουν «μαρτυρικές...» καταστάσεις, ακατάλληλες για την ηλικία τους. Η σεξουαλική δουλεία περιλαμβάνει πάσης φύσεως σεξουαλικές εκμεταλλεύσεις, όπως υποχρεωτικές εκπορνεύσεις, πωλήσεις για γάμους και άλλες «ελεεινότητες»... Στη δουλεία λόγω καταγωγής σε ορισμένες χώρες, κυρίως της Αφρικής, η ιδιότητα του σκλάβου μπορεί να περάσει από τη μια γενιά στην άλλη, φτάνοντας σε βάθος αιώνων. Τα θύματα αυτής της μορφής δουλείας υπολογίζονται στα 4.200.000 περίπου παγκοσμίως.
Τέλος, στην καταναγκαστική εργασία, τα 12 με 13 περίπου εκατ. άτομα παγκοσμίως που εξαναγκάζονται με κάποιο τρόπο να εργαστούν για όφελος τρίτου, με ελάχιστη ή και καθόλου αμοιβή και συνήθως υπό απειλής βίας για τους ίδιους ή τους οικείους τους, υπολογίζεται ότι αποφέρουν οικονομικά κέρδη ύψους 32 δισεκατομμυρίων δολαρίων το χρόνο.
* Ο Γεώργιος Ν. Ξενόφος είναι πρώην στέλεχος ΥΠ.ΕΘ.Α., λογοτέχνης, λαογράφος, συγγραφέας.
