Αυτοεκπληρούμενη προφητεία: Η σωστή αξιοποίησή της από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς

* Από τη Μαρία Αμαλία Ζαχαρή
Αγαπητοί γονείς, μια ολοκαίνουρια σχολική χρονιά ξεκίνησε και με αφορμή αυτό, επιτρέψτε μου να σας υπενθυμίσω τον κρίσιμο ρόλο που διαδραματίζετε στη διαμόρφωση του ακαδημαϊκού ταξιδιού και της συμπεριφοράς των παιδιών σας, ώστε να κάνετε, συχνά, την αυτοκριτική της στάσης σας, απέναντί τους.

Τον ίδιο καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει και η συμπεριφορά και στάση των εκπαιδευτικών απέναντι σε κάθε μαθητή. Ως στάση του εκπαιδευτικού προς τον μαθητή εννοείται ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται ο δεύτερος από τον πρώτο. Η στάση, η διάθεση, η προδιάθεση ή προκατάληψη του εκπαιδευτικού απέναντι στον μαθητή του έχει βρεθεί ότι επηρεάζει καθοριστικά (Μητσοπούλου, Ε., Διοίκηση Ανθρωπίνων Πόρων, χ.χ.):
Τη συμπεριφορά του μαθητή, τη σχολική του επίδοση, άρα και τη μάθηση, την εξέλιξή του, την αυτοεκτίμησή του και τα κίνητρα-παρώθηση για μάθηση.
Η στάση δε του εκπαιδευτικού προς τον μαθητή είναι αποτέλεσμα της προσδοκίας του γι’ αυτόν, η οποία οφείλεται στην προσωπική εκτίμησή του σχετικά με τις δυνατότητες του παιδιού και την προοπτική του στο μέλλον. Έρευνες δείχνουν πως οι προσδοκίες των εκπαιδευτικών και των γονέων διαμορφώνουν τη συμπεριφορά τους προς τους μαθητές και τελικά επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση των δεύτερων. Οι προβλέψεις του εκπαιδευτικού για τους μαθητές του, που τις περισσότερες φορές βασίζονται σε μη αντικειμενικά δεδομένα, λαμβάνουν χαρακτήρα αυτοεκπληρούμενης προφητείας και καθίστανται προσδοκίες με βεβαιότητα σχετικά με την αποτελεσματικότητά τους. Αυτές είναι που στη συνέχεια καθορίζουν, ρυθμίζουν και προσδιορίζουν τη συμπεριφορά του εκπαιδευτικού απέναντι στον μαθητή (Μητσοπούλου, Ε., Διοίκηση Ανθρωπίνων Πόρων, χ.χ.).
Η μελέτη δύο καθηγητών του Ηarvard, των Robert Rosenthal και Lenore Jacobson, τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν το 1968, απέδειξε ότι είναι ισχυρή η αυτοεκπληρούμενη προφητεία στη ζωή μας (το τι πιστεύουμε και τι περιμένουμε από ένα άτομο). Τα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα αυτή έδειξαν ότι οι εκπαιδευτικοί ασυνείδητα συμπεριφέρονται διαφορετικά προς τα «έξυπνα» και τα λιγότερο «έξυπνα» παιδιά και κάθε μαθητής μπορεί να γίνει άριστος, φτάνει να το πιστεύει ο δάσκαλός του (Rosenthal & Jacobson 1968).
Ο καθηγητής της Παιδαγωγικής του Π.Τ.Δ.Ε. Κρήτης Ι. Πυργιωτάκης, σχολιάζοντας τα ευρήματα αυτά, παρατηρεί ότι η στάση των εκπαιδευτικών είναι πραγματικά περίεργη και ψυχοπαιδαγωγικά αδικαιολόγητη! Ενώ θα έπρεπε να υποβοηθούν περισσότερο τους αδύνατους μαθητές, αυτοί παρέχουν περισσότερη βοήθεια, επιβράβευση και υποστήριξη στους καλούς!
Το ίδιο ισχύει και σχετικά με τη στάση των γονιών. Καλλιεργώντας υψηλές προσδοκίες και παρέχοντας θετική ενίσχυση, έχουν τη δύναμη να καλλιεργήσουν την αυτοπεποίθηση και την απόδοση και να ωθήσουν τα παιδιά τους να συνειδητοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές τους.
Υπάρχει μια συγκινητική ιστορία στο διαδίκτυο που αναφέρεται στα παιδικά χρόνια του μεγάλου εφευρέτη του ηλεκτρικού ρεύματος Τόμας Έντισον. Η ιστορία είναι η παρακάτω:
Μια μέρα ένα παιδάκι γύρισε από το σχολείο και έδωσε στη μαμά του ένα χαρτί. «Μαμά ο δάσκαλος μου έδωσε αυτό το χαρτί και είπε να το διαβάσεις. Τι λέει;». Τα μάτια της μαμάς γέμισαν δάκρυα, καθώς διάβαζε το σημείωμα:
«Κυρία, ο γιος σας είναι ιδιοφυής. Αυτό το σχολείο είναι πολύ μικρό για εκείνον και δε διαθέτει τους ανάλογους δασκάλους για να τον εκπαιδεύσουν… Παρακαλώ, μορφώστε το μόνη σας!». Μερικά χρόνια αφού πέθανε η μητέρα, το παιδάκι μεγάλωσε και έγινε ένας από τους σπουδαιότερους εφευρέτες του αιώνα. Μια μέρα ψάχνοντας σε μια παλιά ντουλάπα βρήκε διπλωμένο και φυλαγμένο ένα παλιό γράμμα και το άνοιξε. Το μήνυμα που ήταν γραμμένο στο χαρτί έλεγε: «Ο γιος σας είναι διανοητικά ανεπαρκής. Δεν μπορούμε να του επιτρέψουμε να παρακολουθήσει τα μαθήματα πλέον. Αποβάλλεται!». Ο μεγάλος εφευρέτης συγκινήθηκε και έγραψε στο ημερολόγιό του: «Ο Τόμας Έντισον ήταν ένας διανοητικά ανεπαρκής μαθητής, που η μητέρα του τον μετέτρεψε στην ιδιοφυΐα του αιώνα». Κατά τη βιογραφία του, ο Τόμας Έντισον είχε δυσλεξία και ο δάσκαλος τον αποκάλεσε χαμένο - μπερδεμένο, γιατί, όπως καταλαβαίνετε, τον 19ο αιώνα, δεν είχαν ιδέα τι ήταν η δυσλεξία και πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί.
Ακόμη κι αν είναι υπερβολική η συγκεκριμένη ιστορία και προϊόν μυθοπλασίας, το βέβαιο είναι ότι ο Edison πολλά χρόνια αργότερα ανέφερε για την υπομονετική μητέρα του Νάνσι, πρώην δασκάλα: «Η μητέρα μου ενέπνευσε τη δημιουργικότητά μου. Ήταν τόσο πραγματική, τόσο σίγουρη για μένα, που ένιωσα ότι είχα κάποιον για τον οποίο άξιζε να ζήσω, κάποιον που δε θα πρέπει να απογοητεύσω. Ήταν ο πιο ενθουσιώδης οπαδός μου, κι αποφάσισα τότε να σταθώ αντάξιός της και να της αποδείξω ότι η εμπιστοσύνη της δε θα πήγαινε χαμένη».
Επίλογος
Αυτό που χρειάζονται τα παιδιά προκειμένου να βλέπουν θετικά τον εαυτό τους και να πιστεύουν στις ικανότητές τους είναι κατ’ αρχήν να τα βλέπουμε εμείς (γονείς και εκπαιδευτικοί) με θετικό τρόπο και να έχουμε ρεαλιστικές προσδοκίες. Εάν κάθε φορά που το παιδί συμπεριφέρεται με υπευθυνότητα (έστω κι αν αυτό δε συμβαίνει συχνά), του λέμε «Μπράβο, συμπεριφέρεσαι πολύ υπεύθυνα» και του δίνουμε κι άλλες ευκαιρίες ανάλογες με την ηλικία του να συμπεριφερθεί υπεύθυνα, τότε το πιθανότερο είναι να εξελιχθεί σ’ ένα υπεύθυνο άτομο. Αν πιστεύουμε πως το παιδί είναι τεμπέλικο, ανώριμο ή εγωιστής, διαμορφώνουμε και τη συμπεριφορά μας ανάλογα και κατά συνέπεια το επηρεάζουμε να συμπεριφερθεί αντιστοίχως. Γι’ αυτό καταλήγουμε να λέμε «Δίκιο είχα!».
Ας είμαστε προσεκτικοί πριν βάλουμε μια ταμπέλα στην προσωπικότητα των παιδιών, που μπορεί να τους ακολουθεί για πολλά χρόνια! Το παιδί προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στα δικά μας λόγια και ενέργειες.
* Η Μαρία Αμαλία Ιωάνν. Ζαχαρή είναι
καθηγήτρια Βιολογίας, MSc στις «Επιστήμες της Αγωγής».
E-mail: [e-mail]