Η Γνωσιολογία της Κοσμοθεωρίας της Φιλοσοφίας

Από τον Δημήτρη Τσικούρα, λογοτέχνη

Όσο γερνώ περσότερο τον χρόνο μου τον κράζω και τον ζητώ για να μου πει καλά να λογαριάζω, αυτό λοιπόν θα προσπαθήσω εδώ απλά να εξηγήσω.
Η προσπάθεια να μάθουμε έχει τον λόγο της σε πραχτικές ανάγκες. Για να ζήσουμε πρέπει να ενεργήσουμε. Η γνώση μας για τον κόσμο πρέπει να είναι τέτοια ώστε να μας είναι γερό στήριγμα δράσης μας. Ξέρουμε όμως λίγα. Η επιστήμη προχωρεί αργά, η φύση είναι ζηλότυπη και δεν μας αφήνει να μάθουμε εύκολα το μυστικό της.

Οι επιστήμες δεν είναι συμπληρωμένες και είναι ζήτημα αν συμπληρωθούν καμιά φορά. Εμείς όμως θέλουμε κάθε στιγμή να ολοκληρώσομε τις γνώσεις μας για να σχηματίσουμε μια καινούρια εικόνα του κόσμου και μέσα σ’ αυτή να τοποθετήσουμε τα πράματα και τα φαινόμενα που έρχονται σε άμεση σχέση με μας, καθώς και τον εαυτό μας. Αυτό το κάνουμε θέλοντας και μη από μια εσωτερική ανάγκη κι από ανάγκη της πραχτικής ζωής. Ο καθένας μας έχει μια λιγότερο ή περισσότερο ζωηρή εικόνα του κόσμου και σύμφωνα μ’ αυτή ρυθμίζει της πράξεις του. Αν καλοεξετάσουμε θα πεισθούμε πως και η πιο ασήμαντη, η πιο μηχανική μας ενέργεια στην καθημερινή ζωή είναι ρυθμισμένη σύμφωνα με την κοσμική εικόνα που έχει ο καθένας μας, σύμφωνα με την κοσμοθεωρία του. Ο καθένας μας δηλαδή έχει την κοσμοθεωρία του, τη φιλοσοφία του. Το ζήτημα είναι να έχουμε μια πρόχειρη, μια θολή και γεμάτη αντιφάσεις ή να προσπαθήσουμε να κάνουμε μια δουλευμένη με σκέψη, με μέθοδο και συνέπεια; Μια συνολική εικόνα του κόσμου είναι απαραίτητη για τον σύγχρονο άνθρωπο που κάνει τον τεράστιο αγώνα να ζήσει, να δαμάσει τις μοίρες.
Οι επιστήμες δεν απαντούν σ’ όλα τα ερωτήματα που θέτει η ανθρώπινη φύση. Προπάντων είναι λειψές οι πληροφορίες που μας δίνουν για τον άνθρωπο, για τις σχέσεις των ανθρώπων αναμεταξύ τους, στα προβλήματα της βαθύτερης ψυχικής ζωής, οι επιστήμες μας αφήνουν αβοήθητους. Η προσοχή της επιστήμης είναι γυρισμένη στον υλικό κόσμο και δεν λογαριάζει σχεδόν τον εσωτερικό άνθρωπο, τον συναισθηματικό μας κόσμο, τις ηθικές ανάγκες. Μα η καρδιά έχει τις απαιτήσεις της όπως και το μυαλό. Να τις αγνοήσουμε θα πει πως παραμελούμε το πολυτιμότερο που έχουμε και μαζί πως παραγνωρίζουμε και τη φύση του κόσμου, γιατί η ψυχική και η συναισθηματική ζωή είναι ένα κομμάτι του κόσμου, το πιο τιμημένο για μας. Η φυσική επιστήμη αυτό το έκαμε κάποτε, να παραγνωρίσει το βαθύτερο που έχει ο άνθρωπος. Την ψυχική μας ζωή, την ηθική μας συγκίνηση, τις θεώρησε κάτι παρακατιανό. Μα ο άνθρωπος ξαναβρήκε τον εαυτό του. Η φιλοσοφία λοιπόν είναι απαραίτητη για λόγους ηθικούς και κοινωνικούς.
Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο γνώση παρά και θέληση και πράξη. Μα κάθε πράξη μας και η απλούστερη ακόμα και περισσότερο οι σημαντικότερες μας βάζουν εμπρός σε σοβαρά προβλήματα. Τις πράξεις μας και τις σχέσεις μας με τους όμοιούς μας τις ρυθμίζουμε σύμφωνα με κάποιες αρχές, με κάποια αξιώματα ηθικά. Μα τα ηθικά και κοινωνικά προβλήματα είναι δεμένα με πλατύτερα κοσμικά προβλήματα, με μια γενικότερη αντίληψη του κόσμου. Πρακτικές ανάγκες λοιπόν και ηθικές απαιτήσεις κάνουν απαραίτητη κάποια φιλοσοφία.
Οι ίδιες οι φυσικές επιστήμες απαιτούν να τις συμπληρώσουμε με φιλοσοφικές θεωρίες. Στη φύση όλα κάνουν αλυσίδα. Αν χωρίσουμε το έδαφος του επιστητού, το κάνουμε για να ευκολύνουμε τη δουλειά, για να βρούμε ευκολότερα λογαριασμό στο χάος και να φτάσουμε σε γνώσεις εξακριβωμένες και γόνιμες. Μα ο χωρισμός αυτός είναι τεχνητός και έχει τα μειονεκτήματά του, γιατί μας παρουσιάζει σαν κομματιασμένο κάτι που στην ουσία είναι ενιαίο. Στις γνώσεις που μας δίνουν οι διάφορες επιστήμες μένουν χάσματα. Γι’ αυτό νιώθουμε την ανάγκη να κάνουμε συλλογισμούς που περνούν τα σύνορα μιας επιστήμης κι απλώνουν στα οικόπεδα άλλης ή άλλων. Απ’ αυτό η τάση να ξεπεράσουμε τα σύνορα της κάθε μιας και να φτάσουμε σε γενικές θεωρίες.
Η προσπάθεια να αναχαιτίσουμε και να ενώσουμε πηγάζει από τη βαθύτερη τάση του νου μας να βάζει τάξη και ενότητα.
Το πνεύμα του ανθρώπου έχει μια τάση κριτική. Δεν πιστεύει και δεν παραδέχεται τυφλά. Σ’ αυτό σπρώχνει και η ατέλεια που έχει αναγκαστικά κάθε ανθρώπινη επιστήμη. Κάθε καινούρια γενιά βρίσκεται υποχρεωμένη να αναθεωρήσει το σύστημα των γνώσεων, που κληρονόμησε από την προηγούμενη, αναγνωρίζει πολλές για σωστές, διορθώνει άλλες, τις κάνει δηλαδή πιο σύμφωνες με το σύνολο της εμπειρίας της ή με την απαίτηση του λογικού. Στις διανοητικά προοδευμένες εποχές η κριτική αυτή προσπάθεια γίνεται συστηματικότερη, πηγαίνει περισσότερο στο βάθος. Καταπιάνεται με την μέθοδο της επιστήμης, ζητεί να εξακριβώσει την αξία της και γενικά την αξία που έχουν οι γνώσεις. Γίνεται δηλαδή κριτική της μεθόδου των επιστημών και γενικά κριτική της ανθρώπινης γνώσης ή γενική κριτική όπως λεν.
Τέλος είναι μερικά προβλήματα που από παλιά χρόνια απασχόλησαν το ανθρώπινο πνεύμα: ποια είναι η αρχή του κόσμου και ποιος ο προορισμός του, το τέλος του, ποια είναι η βαθύτερη του ουσία κλπ. Αυτά είναι που μ’ ένα όνομα τα λέμε μεταφυσικά προβλήματα. Η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει σ’ αυτά τα ερωτήματα, γιατί ξεφεύγουν απ τη μέθοδό της. Η επιστήμη διαπιστώνει το τι είναι και σωπαίνει σε ζητήματα που έχουν σχέση με την αρχή και το τέλος, γιατί αυτά δεν μπορούν να εξεταστούν με την παρατήρηση και το πείραμα.
Πηγές: σύνταξης κειμένου – σημειώματος, από το έργο: «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία»» του Χαράλαμπου Θεοδωρίδη (1853 – 1957).