Η ονομασία του Φλεβάρη και τα λαϊκά έθιμα

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ

Από τον Απόστολο Ποντίκα,
δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο,
Πολιτικών Επιστημών

Ο Φεβρουάριος, ο δεύτερος μήνας του ημερολογίου, προέρχεται από λατινική λέξη (februarius) και από το ουσιαστικό februum, που σημαίνει καθαρμός, κάθαρση, λόγω των θρησκευτικών εορτών εξαγνισμού και καθαρμού (Februa ή Februatio), που τελούνταν στη Ρώμη. Στην Ελλάδα πήρε άλλες ονομασίες, σχετικές με τη μικρή του διάρκεια: Μικρός, Κουτσός, Φλιάρης, Γκουζούκης και Κούντουρον, ποντιακά κοντή + ουρά, Κουτσοφλέβαρος.
Η λέξη Φλεβάρης, προέρχεται από τις «φλέβες», δηλαδή τα υπόγεια νερά που αναβλύζουν τον μήνα αυτόν από τις βροχές, ενώ η γιορτή του Αγίου Τρύφωνα την 1η του μήνα του έδωσε και το όνομα, «Αϊ-Τρύφωνας».

Η προσθήκη μίας επιπλέον ημέρας των δίσεκτων ετών ξεκίνησε το 44 π.Χ. όταν ο Ιούλιος Καίσαρ, άλλαξε το ρωμαϊκό ημερολόγιο με τη βοήθεια του Έλληνα αστρονόμου Σωσιγένη. Ο Σωσιγένης, βασισμένος στους υπολογισμούς του πατέρα της αστρονομίας Ίππαρχου, θέσπισε ένα ημερολόγιο του οποίου τα έτη είχαν 365 ημέρες, ενώ σε κάθε τέταρτο έτος πρόσθεταν ακόμα μία ημέρα, μετά την «έκτη προ των καλενδών του Μαρτίου», που ονομαζόταν «bis sextus». Έτσι η ημέρα αυτή, επειδή μετριόταν δύο φορές, ονομάζεται ακόμη και σήμερα «δις έκτη» και το έτος που την περιέχει «δίσεκτο».
Η παρανόηση του λαού ότι τα δίσεκτα έτη είναι «γρουσούζικα» («κι αν έρθουν χρόνια δίσεχτα και μήνες οργισμένοι», όπως λέει το δημοτικό τραγούδι), ίσως να προέρχεται από τη λανθασμένη αντίληψη της ετυμολογίας και της ορθογραφίας του πρώτου συνθετικού της λέξης «δίσεκτο». Δηλαδή, αντί του σωστού «δις», που σημαίνει δύο φορές. Αρχικά, ο Φεβρουάριος, είχε 29 ημέρες στα κοινά και 30 ημέρες στα δίσεκτα έτη, Το 4ο π.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος, αφαίρεσε μία ημέρα, την οποία πρόσθεσε στον μήνα Αύγουστο που έφερε το όνομά του.
Επιστημονικά το γεγονός ότι ο μήνας Φεβρουάριος, έχει 28 ημέρες και στα δίσεκτα έτη έχει 29 ημέρες είναι απόλυτα σαφές, γιατί έχει να κάνει με την ταχύτητα περιστροφή της Γης. Κατά την Ιουρασική περίοδο, την εποχή που οι δεινόσαυροι κυριαρχούσαν στη Γη, πριν από 145 εκατομμύρια χρόνια, ο πλανήτης Γη, έκανε μια πλήρη περιστροφή σε σχέση με τον άξονά της σε 22 ώρες, αντί σε 24 που είναι σήμερα. Με το πέρασμα του χρόνου, φτάσαμε στο γεγονός του 24ώρου, που οφείλεται στις παλιρροϊκές δυνάμεις που ασκούνται στους ωκεανούς της Γης από τη Σελήνη και τον Ήλιο και από τους υπόλοιπους πλανήτες. Αν πάμε λίγο παρακάτω, ο γήινος χρόνος, εννοούμε την αίσθηση του έτους, όπως την εννοούμε ημερολογιακά, εδώ στον πλανήτη Γη, δεν είναι ακριβώς 365 ημέρες, όπως έχει επικρατήσει. Το ημερολογιακό έτος είναι 365 ημέρες και 6 ώρες. Αυτές τις πλεονάζουσες 6 ώρες τις αθροίζουμε κάθε 4 χρόνια και τις κάνουμε μια ολόκληρη ημέρα στο τέλος του μήνα Φεβρουαρίου, κάνοντας το συγκεκριμένο έτος δίσεκτο. Με τον τρόπο αυτόν, επιτυγχάνεται μια σταθερή αίσθηση της ροής του χρόνου με τις 4 εποχές του έτους να συμπίπτουν και ημερολογιακά μεταξύ τους.
Ο Φεβρουάριος, έγινε Φεβράρης-Φρεβάρης-Φλεβάρης, παρετυμολογήθηκε από τη λέξη φλέβα. Στη Θεσσαλία και ιδιαίτερα στον Τύρναβο, δικαιολογούν το όνομα του μήνα με το ότι τότε ανοίγουν οι φλέβες απ’ τη γης κι φέρνουν στον θεσσαλικό κάμπο νερό, καθώς και στην Κρήτη-, όπου λέγεται και Φλεγάρης. Σε ορισμένα δημοτικά τραγούδια, βλέπουμε στίχους να λένε: Φλεβάρη, φλέβες άνοιξες. Και η λαϊκή παροιμία λέγει: «Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει». Και μαζί με την οργιάζουσα φύση έρχονται και οι οργιαστικές τελετουργίες της Αποκριάς.
Οι κραιπάλες όμως της Αποκριάς, εξαγνίζονται με τα Συμόγιορτα, ένα τριήμερο αφιερωμένο σε τρεις αγίους: τον Αϊ-Τρύφωνα την 1η, του μήνα, που είναι προστάτης αμπελιών, την Υπαπαντή στις 2 του μήνα. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο καιρός την ημέρα της Υπαπαντής, μπορεί να βοηθήσει στην πρόβλεψη των μεταβολών του καιρού που θα ακολουθήσει: «Καλοκαιρία της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας» και «Ό,τι καιρό κάνει την ημέρα της Παπαντής, θα τον κάμει σαράντα μέρες».
Τη γιορτή αυτή τιμούν οι γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Η γιορτή του Αγίου, Συμιού ή Συμεών, που γιορτάζεται στις 3 του μηνός και τιμάται από τις έγκυες γυναίκες, οι οποίες δεν πρέπει να εργάζονται την ημέρα αυτή, αλλά ούτε να ξύνονται σε σημείο του σώματος, γιατί το παιδί θα γεννηθεί σημαδεμένο. Γιορτάζει επίσης και ο Άγιος Χαράλαμπος, στις 10 του μηνός, ο οποίος θεωρείται ότι προστατεύει τους ανθρώπους από την πανώλη. Εξάλλου, στις 19 γιορτάζει και η Αγία Φιλοθέη, η Αθηναία, η οποία υπέστη μαρτυρικό θάνατο το 1589. Το σπίτι της βρισκόταν στη θέση του σημερινού μεγάρου της Αρχιεπισκοπής, ενώ το διατηρημένο λείψανό της φυλάσσεται σήμερα στον Μητροπολιτικό Ναό της Αθήνας.