Τούτο το κείμενο το γράφω με ρίγος ψυχής. Και το εναποθέτω ως ένα ταπεινό ερέθισμα, για μια προσωπική γνωριμία, με έναν ημινομαδικό πληθυσμό της πατρίδας μας, που συνθέτει μια ανθρώπινη γεωγραφική ενότητα, η οποία χωροθετείται δυτικά γύρω από την κοίτη του ποταμού Βενέτικου και ανατολικά του ορεινού συγκροτήματος της Βασιλίτσας, του Νομού Γρεβενών.
Βεβαιώνω από την πρώτη μου στιγμή ότι τις εκτιμήσεις μου αυτές, σωστές ή λανθασμένες, τις έχω ερευνήσει χρόνια τώρα, τις κράτησα μέσα μου και σήμερα αισθάνομαι την ανάγκη να τις φέρω στην επικαιρότητα για να απαντήσω στις πολυσύχναστες ερωτήσεις που κάθε φόρα δέχομαι από ανθρώπους που με ρωτούν, τι είναι οι Κουπατσαραίοι.
Σ’ αυτό το ερώτημα θα περιστραφεί σήμερα η γραφίδα μου. Σε μια απάντηση την οποία πολλοί άνθρωποι θέλουν να γνωρίζουν, μια που ο νομός μας είναι διάσπαρτος από Κουπατσαραίους, χωρίς οι εδώ αυτόχθονες να γνωρίζουν ορισμένα βασικά πράγματα γι’ αυτούς, τη στιγμή που ζουν, κινούνται, δραστηριοποιούνται και εργάζονται μαζί τους..
Τα Κουπατσιαροχώρια η αλλιώς τα χωριά των Κουπατσαραίων, βρίσκονται στην περιοχή των Γρεβενών. Ορισμένα απ’ αυτά, όπως το χωριό μου, το Πανόραμα, είναι περιστοιχισμένα από τα δάση των μαυρόπευκων, τις βελανιδιές και τις οξιές. Και από όλες τις άλλες ομορφιές της φύσης.
Μια από τις επικρατέστερες απόψεις για την ετυμολογική προέλευση του ονόματος Κουπατσιάρης, όπως καταγράφεται σε πολλά εγχειρίδια και μονογραφίες, είναι πως προέρχεται από την βλάχικη λέξη «κουπάτσιου» που σημαίνει βελανιδιά και ιδίως τα νεόφυτα γύρω από τον κύριο κορμό του δένδρου. Ονομάστηκαν έτσι, «Κουπατσαραίοι» κατά μία μεγάλη μερίδα μελετητών, επειδή ζούσαν σε μία περιοχή όπου ήκμαζαν δάση βελανιδιάς.
Ωστόσο, ο G. Weijand αναφέρει πως η ετυμολογία του ονόματος Κουπατσιάρης προέρχεται από τη σλάβικη λέξη «κουπάτς» που σημαίνει σκαφτιάς –γεωργός,και που ταιριάζει περισσότερο στους κατοίκους της περιοχής που περισσότεροι ασχολούνταν με τη γεωργία. Σύμφωνα όμως με την έρευνα της Ρίκη Βαν Μπουσχότεν, όποια και να είναι η σωστή ετυμολόγηση, ο όρος Κουπατσιάρης μοιάζει να εμπεριέχει κάποια υποτιμητική διάκριση και αυτό γιατί οι βλάχοι περιφρονούσαν τους ανθρώπους που κατοικούσαν σε χαμηλότερους οικισμούς και ασχολούνταν με τη γεωργία. Ωστόσο τα αρνητικά αισθήματα ήταν αμοιβαία αφού και σήμερα οι Κουπατσαραίοι θεωρούν μάλλον προσβλητικό να χαρακτηρίζονται ως βλάχοι. Τα βαθύτερα όμως αίτια θα πρέπει να αναζητηθούν στο διαφορετικό ρόλο βλάχων και Κουπατσαραίων στην τοπική οικονομία και στις κοινωνικές αντιθέσεις που αυτή γεννούσε.
Τα κυριότερα από τα χωριά των Κουπατσαραίων είναι τα εξής: Ο Δοξαράς, η Κυρσακαλή, ο Έλατος, το Κάστρο, τα Αναβρυτά, η Καληράχη, η Αετιά, το Μεσολούρι, το Πρόσβορο, η Αλατόπετρα, το Δοτσικό, οι Φιλιππαίοι, το Πολυνέρι, το Πανόραμα, η Λάβδα, το Περιβολάκι, ο Ζιάκας, το Σπήλαιο, το Τρίκωμο, το παρόρειο, Ο Σταυρός, το Κοσμάτι, ο Σιταράς, οι Μαυραναίοι, το Μαυρονόρος το Κηπουριό, η Λαγκαδιά, το Μικρολίβαδο και το Μοναχίτι.. Ανάμεσά τους πρέπει να συπολογίζονται και τα χωριά Καλαμίτσι, Μεσόλακκος, Καλόχι, Ελευθεροχώρι, Φελλί, Δεσπότης, Πηγαδίτσα, Αιμηλιανός, Μελίσσι, Άγιοι Θεόδωροι, Σιταράς, Διάκος και Ανθρακιά.
Οι Κουπατσαραίοι ήταν ανέκαθεν Ελληνόφωνοι. Οι παραδόσεις όμως αναφέρουν ότι κάποιοι από τους προγόνους των Κουπατσαραίων μιλούσαν βλάχικα, λόγω της γειτνίασης και της οικονομικής εξάρτησης από τα βλαχοχώρια της περιοχής. Στα βλαχοχώρια όπου η κτηνοτροφία, οι βιοτεχνίες, το εμπόριο και οι μεταφορές, ήταν οι βάσεις της οικονομίας, οι επιγαμίες ήταν σπανιότατες. Η γεωργία απέδιδε πολύ λιγότερα από ό,τι οι δικές τους ασχολίες.Για το λόγω αυτό και δεν έδιναν τις κόρες τους να γίνουν σύζυγοι γεωργών, ούτε οι ίδιοι παντρευόντουσαν εύκολα αγρότισσες, που δεν γνώριζαν να βοηθήσουν τους βλάχους συζύγους και δυσκολευόταν να τους ακολουθήσουν στην ιδιότυπη
ζωή τους. Σήμερα τα πράγματα άλλαξαν και τίποτε δεν ισχύει από τα παραπάνω.
Η ενδυμασία των Κουπατσαραίων ήταν ένα κράμα από χασιώτικα και βλάχικα στοιχεία. Στους άνδρες κυριαρχούσε η φουστανέλα και η μάλλινη πλατιά περισκελίδα, η ονομαζόμενη μπουραζάνα. Ασκούσαν το επάγγελμα του κτηνοτρόφου, του αγωγιάτη, του γεωργού.Μεταξύ τους υπήρχαν και κτίστες, σαγματοποιοί, ράπτες , ξυλουργοί κ.τ.λ. Τα χωριά των Κουπατσαραίων ήταν, ως επί το πλείστον φτωχοί γεωργοκτηνοτροφικοί οικισμοί με πολύ μικρό αριθμό κατοίκων, σε σύγκριση με τα γειτονικά βλαχοχώρια. Ήταν άνθρωποι φιλήσυχοι και ειρηνικοί. Βρέθηκαν μπροστά σ’ όλους τους αγώνες του Έθνους. Ουδέποτε δέχθηκαν την τουρκική επιβολή. Στην επανάσταση του 1821 έδωσαν βροντερό παρόν, με επικεφαλής το χωριό Δοτσικό. Αλλά και αργότερα το 1854 τα χωριά των Γρεβενών με οπλαρχηγό των Θ. Ζιάκα πολέμησε τον κατακτητή. Οι Κουπατσαραίοι είναι υψηλόσωμοι, δραστήριοι, ευφυείς, ρωμαλέοι, ισχυροί με αγνά πατριωτικά αισθήματα.
Θέλω να πιστεύω ότι ο έντονος συναισθηματισμός που μου περιέβαλε την ώρα που έγραφα αυτό το άρθρο, να μη με έχει οδηγήσει σε υπερβολές. Προσπάθησα να αποτυπώσω αλήθειες και συμπεριφορές, ήθη και έθιμα, να θυμίσω και να διαμηνύσω στις νεότερες γενιές των Κουπατσαραίων να διατηρήσουν άσβεστο την αγάπη τους για την καταγωγή τους..
Αθανάσιος Φώτος, επί τιμή δικηγόρος
