Του Ηλία Κανέλλη
Αν δεν είχα παίξει μικρός ποδόσφαιρο, κι αν δεν έβλεπα, εθιμοτυπικά, μερικά ποδοσφαιρικά ματς του Μουντιάλ (και τον χθεσινοβραδινό τελικό ανάμεσα στη Γερμανία και στην Αργεντινή), ειλικρινά σας λέω, δεν θα με εξέπληττε αν μάθαινα ξαφνικά ότι έχουν αλλάξει οι διεθνείς κανονισμοί και η μπάλα πλέον είναι τετράγωνη. Θέλω να πω ότι δεν ασχολήθηκα ποτέ επαγγελματικά αλλά ούτε κι ερασιτεχνικά με το ποδόσφαιρο, στην πορεία της ζωής ως θεατής επέλεξα άλλα θεάματα στον λίγο ελεύθερο χρόνο και, συνεπώς, δεν είμαι καθόλου ειδικός να σχολιάσω έναν ποδοσφαιρικό αγώνα, την απόδοση των παικτών, τα συστήματα, τους προπονητές, τους διαιτητές.
Όμως το ποδόσφαιρο, ως το λαϊκότερο των αθλημάτων αλλά και ως κυρίαρχη έκφραση της τεράστιας παγκόσμιας βιομηχανίας του θεάματος (πιο τεράστια και πιο παγκόσμια κι από την οπτικοακουστική βιομηχανία του Χόλιγουντ), έχει πολλές άλλες αναγνώσεις. Ως θέαμα, τηλεοπτικό θέαμα, π.χ., ορίζεται από την αφήγηση της στρατηγικής των αντιπάλων προς την κατάκτηση της νίκης - υπάρχουν πρωταγωνιστές, δεύτεροι ρόλοι, καρατερίστες, σταρ, και επίσης στα μεγάλα αμφίρροπα παιχνίδια το σασπένς παράγεται από την αβεβαιότητα της έκβασης του αγώνα. Όσο η έκβαση παρατείνεται ως το τελευταίο σφύριγμα του διαιτητή τόσο η αγωνία κορυφώνεται. Εν πάση περιπτώσει, τους κανόνες της καταγραφής και της μετάδοσης ενός παιχνιδιού τους όρισε, τη δεκαετία του 1980, ένας σημαντικός θεωρητικός του οπτικοακουστικού που είχε ξεκινήσει ως κριτικός κινηματογράφου, ο Σερζ Ντανέ, και δεν νομίζω ότι έχουν αλλάξει πολλά στις μεταδόσεις - κι ας έχει αλλάξει η τεχνολογία, κι ας έχει διευρυνθεί η αγορά.
***
Αυτό που έχει αλλάξει πολύ είναι η ποδοσφαιρική μυθολογία. Δεν αναθεωρήθηκε η ιστορία, δεν έπαψε ο Πελέ, φερ' ειπείν, να είναι Πελέ, ο Κρόιφ, Κρόιφ κι ο Μπεκενμπάουερ, Μπεκενμπάουερ. Απλώς, άλλαξε το ποδόσφαιρο. Οι εθνικές σχολές υπέκυψαν σε ένα πιο κυρίαρχο μοντέλο, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Ένα μοντέλο που πλέον δεν υπολογίζει σοβαρά έννοιες όπως πάθος ή ατομική ικανότητα. Το πάθος από μόνο του δεν φτάνει κι η ατομική ικανότητα είναι πλέον υποχρεωτική, ενταγμένη όμως σε μια συλλογική προσπάθεια. Μαζί με ορισμένες αλλαγές που συνέβαλαν να εξουδετερωθούν ορισμένες κλιματικές ιδιαιτερότητες (οι νέες μπάλες, που δεν είναι από δέρμα, δεν επηρεάζονται από τα βρεγμένα γήπεδα της χειμωνιάτικης Ευρώπης, με αποτέλεσμα τεχνικές που θεωρούνταν λατινοαμερικανικές, όπως π.χ. το φάλτσο στην μπάλα, να είναι πλέον κοινό κτήμα όλου του πλανήτη) και, κυρίως, με τις πολυεθνικές συνθέσεις των μεγάλων ευρωπαϊκών ομάδων (και όχι μόνο), ο ποδοσφαιρικός εθνικισμός ελαχιστοποιήθηκε. Το θέαμα τείνει να λειτουργεί αυτοδύναμο, οι κανόνες του τείνουν να ορίζουν τις ταυτίσεις και τις αποστασιοποιήσεις.
Σε μεγάλες παγκόσμιες διοργανώσεις, όπως το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου, αυτό βεβαίως δεν ισχύει. Αναμετρώνται οι εθνικές ομάδες, οι συμβολισμοί των αναμετρήσεων λαμβάνουν υπόψη τις εθνικές ταυτότητες. Αλλά οι ταυτότητες αυτές δεν έχουν να κάνουν πια με κάποιο ιδιότυπο στυλ ποδοσφαίρου. Η μπάλα που παίζεται προϋποθέτει τεχνικά σύνολα, ατομικότητες που εργάζονται με κοινό στόχο, συνεργασία, σχέδιο, τεχνική κατάρτιση, αντοχή - και η κατάκτηση όλων αυτών των αρετών είναι πλέον η επιδίωξη όλων των ομάδων. Ακόμα κι αν δεν κερδίζει πάντα ο καλύτερος (δεδομένο που κάνει το ποδόσφαιρο γοητευτικότερο και μαζικότερο π.χ. από το μπάσκετ), σε περιπτώσεις με μεγάλη διαφορά κλάσης (όπως, π.χ., στο 7-1 της Βραζιλίας με τη Γερμανία) το αποτέλεσμα μπορεί να είναι απομυθοποιητικό. Σε μια εποχή που χρειάζεται να ξέρουμε τι μας συμβαίνει, είναι πολύ χρήσιμο να μην πιστεύουμε σε μύθους - ή έστω να ξέρουμε καλά τους μηχανισμούς παραγωγής τους.
***
Είπαμε ότι σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, που οι εθνικισμοί δεν είναι ό,τι ήταν στο παρελθόν, η πρόσληψη της νίκης και της ήττας από τα εθνικά σύνολα τα οποία εκφράζουν οι ομάδες είναι διαφορετική. Αν η συντριβή της Βραζιλίας ισοδυναμεί για τους Βραζιλιάνους με εθνικό εξευτελισμό, ο αποκλεισμός της Ολλανδίας για τους Ολλανδούς ήταν απλώς ένα δυσάρεστο γεγονός.
Γενικώς, πάντως, καθένας μπορεί να αναζητεί τους συμβολισμούς της αρεσκείας του. Στην Ελλάδα, ας πούμε, με τις μεγάλες ιδεοληψίες, ακούγονταν έως και χθες απίστευτα επιχειρήματα που δικαιολογούσαν την υποστήριξη του ενός ή του άλλου αντιπάλου. Ορισμένοι ήσαν αντιγερμανοί επειδή αποδίδουν στη Γερμανία και στις πολιτικές της Μέρκελ την ελληνική κρίση. Άλλοι επειδή έχουν πειστεί πως έπρεπε να χρεοκοπήσουμε σαν την Αργεντινή - και αφού τη γλιτώσαμε, τώρα εκφράζουμε την αλληλεγγύη μας.
Ώστε, λοιπόν, δεν είναι ο ορθολογισμός που δικαιολογεί την οπαδική συμπεριφορά μας; Ώστε μας κατευθύνουν οι προκαταλήψεις μας; Την απάντηση, αφοπλιστική, μου την έδωσε ένας ταξιτζής, που συμφωνούσε ότι η Γερμανία παίζει πειστικότερα το ομαδικό παιχνίδι των καιρών της παγκοσμιοποίησης, αλλά εκείνος επέμενε Αργεντινή. Γιατί;
«Άσε ρε φίλε. Στο ποδόσφαιρο είναι όπως και στις σχέσεις. Μπορεί να έχεις μια ωραία, καλοβαλμένη, φρόνιμη, που σε αγαπάει και θα είναι υπόδειγμα οικογένειας, και επιπλέον ξέρει γαλλικά και πιάνο. Αλλά εσύ προτιμάς την τσαπερδώνα απέναντι, που σε προκαλεί σε μια σχέση δίχως αύριο».
