Η θέση της γυναίκας την περίοδο της Επανάστασης του 21, υπήρξε λαμπρή και καταπληκτική, όπως, και στα Χρόνια της Γερμανικής Κατοχής. Ο ρόλος των γυναικών στην Επανάσταση του 21, δεν είναι γνωστός, όσον αφορά στη συμμετοχή τους στη Φιλική Εταιρεία. Η πρώτη γυναίκα που έμαθε για τη Φιλική Εταιρεία ήταν η Κυριακή, Ναύτη στη Σμύρνη, όπου ο σύζυγός της ήταν μυημένος στη Φ.Ε. Είχε την περιέργεια να μάθει γιατί μαζεύονταν στο σπίτι της και ανακάλυψε κάποια έγγραφα της Φ. Εταιρείας. Έτσι, η Κυριακή Ναύτη έγινε η πρώτη μυημένη γυναίκα στη Φ. Εταιρεία και έδωσε 3.000 γρόσια και την πατρική της προίκα στον αγώνα του έθνους και των Φιλικών. Στην Πόλη, αρχές του αγώνα, κατέφτασαν οι Φιλικοί Παπαφλέσσας, Χρυσοσπάθης, ο δικός μας συμπατριώτης Περραιβός και ο Λεμονής., με σκοπό να αντιμετωπίσουν την προδοσία του Ασημάκη, ο οποίος με τις ενέργειές του αποτελούσε εμπόδιο για τον αγώνα. Η Μαρηγώ Ζαραφοπούλα από τα Ταταύλα της Πόλης, βοήθησε τους Φιλικούς δίνοντας πληροφορίες για τον Ασημάκη και έτσι αποφεύχθηκε η προδοσία. Η Μαρηγώ συντέλεσε στην απόδραση των γιων του Π Μαυρομιχάλη, οι οποίοι κρατούνταν στη φυλακή από τους Τούρκους. Μια άλλη γυναίκα που είχε σχέση με τη Φ. Εταιρεία ήταν η Ρωξάνη Μ. Βόδα-Σούτσου, της οποίας ο άνδρας της Μ. Βόδας, υπήρξε συνεργάτης του Α. Υψηλάντη., Τον πιο σημαντικό ρόλο έπαιξε στη Φ. Εταιρεία, η μητέρα του Α. Υψηλάντη, Ελισσάβετ, η Πρωτομάνα, η οποία είχε και άλλα παιδιά, τους Δημήτριο, Νικόλαο, Γεώργιο, Γρηγόριο, Μαρία, Ραλλού και Αικατερίνη. Η Ελισσάβετ, για την ελευθερία της Ελλάδας, προσέφερε μαζί με τις θυγατέρες της όλα τα κοσμήματα και όλα τα πλούτη της. Ο γιος της, Α. Υψηλάντης, δίνει εντολή να γραφεί στο τέλος της διακήρυξης: «Φιλώ το χέρι της μητρός μου». Μια σημαντική γυναίκα στην Κεφαλλονιά, η Ιωάννα Μεταξά, έγινε στρατολόγος των Φιλικών, η οποία γύριζε το νησί και έφερε σε επαφή τους Κεφαλλονίτες με τα αδέλφια της, Κωνσταντίνο και Μαρίνο, Επίσης, η Ευφροσύνη Νέγρη, εργάστηκε δυναμικά για τη διάδοση των ιδεών και το σπίτι της ήταν κέντρο συνάθροισης των μεμυημένων στη Φ. Εταιρεία ομογενών της. Η Κωνσταντίνα Ζαχαριά ύψωσε στο σπίτι της τη σημαία της λευτεριάς και ξεσήκωσε τις γυναίκες της Λακωνίας. Στη Θράκη, η Δόμνα Βισβιζή, σύζυγος του Αντώνη Βισβιζή, συμμετείχε ενεργά στον αγώνα, μαζί με τον σύζυγό της. Στο Ζάλογγο το 1803, η κόρη του Νότη Μπότσαρη, μετέφερε στους ώμους της την τραυματισμένη μητέρα της και για να μη πέσουν στα χέρια των Τούρκων έπεσαν στον ποταμό Αχελώο. Η Μόσχω Τζαβέλλα, ο πιο χαρακτηριστικός τύπος Σουλιώτισσας γυναίκας, αγωνίστηκε το 1792 κατά του Αλή με άλλες 400 Σουλιώτισσες. Οι γυναίκες της Νάουσας επανέλαβαν τη θυσία του Ζαλόγγου. Είναι γνωστό ότι αρκετές Καπετάνισσες, όπως, η Μαντώ Μαυρογένους και η Μπομπουλίνα Λασκαρίνα, έδωσαν την περιουσία τους για τον αγώνα του έθνους.
Πολλά δημοτικά τραγούδια υμνούν τον ρόλο της γυναίκας στα χρόνια της σκλαβιάς και είναι ανεκτίμητη πηγή πληροφόρησης για την προσφορά της και για τον βίαιο εκτουρκισμό τους. Για τη γυναίκα κλέφτισσα, μιλά το εξής τραγούδι «Ποιος είδε ψάρι στο βουνό και θάλασσα σπαρμένη, ποιος είδε κόρη όμορφη στα κλέφτικα ντυμένη. Αντρίκια ντύθηκε και πήρε τα άρματά της, κανείς δεν την γνώρισε πως ήταν η Διαμάντω.
Σημαντικό είναι το τραγούδι για τη Λιάκαινα, γυναίκα του αρματολού του Ολύμπου, Λιάκο. «Τι είν¨το κακό που γένεται στου Λιάκου, τη γυναίκα πέντε Αρβανίτες την κρατούν και δέκα την ξετάζουν. Λιάκαινα δεν παντρεύεσαι δεν παίρνεις Τούρκο άντρα, να σε αρματώσει στο φλουρί και στο μαργαριτάρι; Κάλλιο να δω το αίμα μου τη γη να κοκκινίζει, παρά να δω τα μάτια μου Τούρκους να τα φιλήσει. Εξάλλου, για τη Λιάκαινα υπάρχει και ένα άλλο τραγούδι, το οποίο είναι ύμνος, θα λέγαμε των Σαρακατσάνων. «Λάμπει ο ήλιος στα βουνά, κατακαημένη Λιάκαινα. Γιέμ, στη μέση στο παζάρι, Λιάκαινα κατακαημένη.
Εξήντα Αρβανίτες την κρατούν, κατακαημένη Λιάκαινα. Γιέμ, κι δέκα την ξετάζουν, Λιάκαινα κατακαημένη. Λιάκαινα δεν παντρεύεσαι Τούρκο άντρα δεν παίρνεις…».
Από τον Απόστολο Ποντίκα, δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο
