Το βιβλίο του Παύλου Λάλου για «Τα τρία χωριά Τόιβασι» αποτελεί ευχάριστη έκπληξη ως «πορτρέτο μικρής ελληνικής πατρίδας», ιδίως όταν αυτή η πατρίδα-μητρίδα δεν είναι ο γενέθλιος τόπος του συγγραφέα. Κατόρθωσε ο Π.Λ. να δώσει μέσα σε οκτώ κεφάλαια ένα εξαιρετικό «βιογραφικό» των Τοϊβασίων, με όσα βιβλιογραφικά στοιχεία είχε στη διάθεσή του και με όσα πολλοί γηγενείς κάτοικοι του εξιστόρησαν, για τον τόπο τους. Το τελικό αποτέλεσμα είναι επαινετό, άκρως ενδιαφέρον και υπόδειγμα-οδηγός για όσους θελήσουν να γράψουν «μονογραφίες» των ιδιαίτερων πατρίδων τους ή άλλων «μικρών πατρίδων». Οι τίτλοι στα οκτώ κεφάλαια του βιβλίου προϊδεάζουν τον αναγνώστη για το τι έχει να διαβάσει: 1. Χαρακτηριστικά της περιοχής (Μικρογεωγραφία, Γεωλογικά). 2. Ανθρωπο-γεωγραφία – Διαχρονική κατοίκηση (Από αρχαιότητα έως τους σημερινούς κατοίκους, το Ιστόκ και τη Σελίτσιανη, κ.λπ., παραγωγές των κατοίκων κ.ά.). 3. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση (Πρόεδροι, Γραμματείς κ.λπ.). 4. Παιδεία – Σχολεία – Δάσκαλοι. 5. Οι Ναοί. 6. Λαϊκός Πολιτισμός (Γάμος, ήθη, έθιμα κ.λπ.). 7. Περιβάλλον – Επίδραση, καταστροφές, σεισμός 1941 (Το έλος . . . τοπωνύμια). 8. Το βουνό Χασάμπαλη. Και τέσσερα παραρτήματα: 1. Οι Σύλλογοι των χωριών. 2. Από τα πρακτικά της κοινότητας Τόιβασι. 3. Τα συμβόλαια της περιοχής Τόιβασι. 4. Μαρτυρίες (αφηγήσεις) κατοίκων (εν συνόλω 38).
Για τη μέγιστη πλειονότητα των κατοίκων, και για τον φιλομαθή αναγνώστη, κομίζονται πλείστα όσα στοιχεία, που αποκαλύπτουν τη δράση των κατοίκων στη διαχρονία τους, στοιχεία τα οποία ιχνογραφούν αρκούντως καλά στο να σχηματίσει κάποιος σαφή εικόνα για τον συγκεκριμένο τόπο και τους ανθρώπους του. Στα πολύ θετικά της όλης έρευνας είναι η αποδελτίωση των αποφάσεων του Κοινοτικού Συμβουλίου και η τηλεγραφική μνεία της ουσίας των αποφάσεων, η καταχώριση και ο σχολιασμός των κειμένων των συμβολαίων που είχε στη διάθεσή του, και η καταχώριση 38 αφηγήσεων με τις απόψεις των συνεντευξιαζόμενων. Όλα σε γλώσσα και ύφος κατανοητό από έναν «μέσο φιλομαθή αναγνώστη».
Εικάζω ότι οι Τοϊβασίτες δέχτηκαν τον συγγραφέα με φιλικότατα αισθήματα και ότι του άνοιξαν τους οντάδες της ψυχής τους. Και για αυτή τους τη φιλοξενία, τους αντάμειψε με τη σπουδαία μελέτη του. Εισηγούμαι να τον τιμήσει η δημοτική αρχή ανακηρύσσοντάς τον επίτιμο δημότη, διότι τα Τόιβασια –πλέον– δεν απαιτούν πυξίδα να τα αναζητήσεις στον ωκεανό των «ανύπαρκτων-υπαρκτών» νησίδων του ελληνισμού. Έχουν σαφές γεωγραφικό μήκος και πλάτος, και αυτό το οφείλουν στον Π.Λ. Θα μου επιτρέψει όμως ο συγγραφέας κάποιες παρατηρήσεις για το βιβλίο του, χρήσιμες πιο πολύ στους αναγνώστες του: 1. Αναφέρει και ετυμολογεί τις λέξεις Τόιβασι και Σουφλάρι ως τούρκικες: Αλλά δεν είναι, όπως εκτενώς έχω εκθέσει και αποδείξει σε επιστημονική ημερίδα, το 2002. Ο Θ. Σαράντης, στη μονογραφία του Το χωριό Περιβόλι Γεεβενών, 1977, σ. 98-100, γράφει πως το Τόιβασι-Ιστόκ, δίπλα στην Οχρίδα, στο όρος Περιστέρι, έχει ιδρυθεί πριν το 1805, και δίνει πλήθος στοιχείων. Οι άγγλοι Wace και Thompson, στη μονογραφία Οι Νομάδες των Βαλκανίων, το 1914, αναφέρουν ότι το Toivash-Istok είναι αποικία Περιβολιωτών πριν το 1877 (αγγλ. έκδ. σ. 176, 217). Δηλ. Βλάχοι Περιβολιώτες ιδρύουν αποικία και της δίνουν τούρκικο και όχι βλάχικο όνομα; Ξέρετε να υπάρχει αλλού Τόιβαι, στην αχανή Οθωμανική αυτοκρατορία; Το ίδιο ισχύει για το Σουφλάρι. Δείτε τα παλαιά δημοσιεύματα για το Σουφλί και την ετυμολόγησή του; Αναφέρουν ότι Βλάχοι από το Σουφλάρι και τα Σουφλάρια της Λάρισας είναι οι ιδρυτές του! Ελαφρά τη καρδία ό,τι δεν γνωρίζουμε από επώνυμα και τοπωνύμια, μην τα… ερμηνεύουν οι… λόγιοι σαν τούρκικα ή σλάβικα. Βλαχιστί: σούφλου = φυσώ, σουφλάρου = φυσητής, τόπος όπου φυσάει «κατεβασιά αέρα», όπως ακριβώς γίνεται στο Σουφλάρι - νυν Χειμάδι. Λεπτομέρειες στο υπό έκδοση δικό μου: Τόιβασια. 2. Αναφέρονται λέξεις βλαχικες σαν τουρκικές: Όπως λ.χ. Ντιντίντι, Μπουρντένια κ.ά., ενώ είναι βλάχικες, καθότι βλχ. ντιντίντι = πίσω από το βουνό, μπουρντένι = ασφόδελος κ.λπ., ή όπως οι λέξεις Ζάλα, Παντέρα, Σημείου, Πουντίκα (Γεφυράκι), Καπρεάτσα (Γιδομάντρι) κ.ά., που τις έδωσαν στον ερευνητή συγγραφέα ως εκγραικισμένες, οι Τοϊβασίτες. 3. Η αναφερόμενη λέξη «βάλτος»: Βλχ. βάλτου ή αβάλτου = (το λεγόμενο) ψαθί, σάζι ή παπύρι, γνωστό και ως τύφη ή ραγάζι, βασικό υλικό στην κατασκευή καλυβιών κ.λπ. Να μη μπω σε άλλες λεπτομέρειες αυτού του είδους. Είμαι στη διάθεση του συγγραφέα.
Φαντάζομαι το πόσο πιο ενδιαφέρουσα θα ήταν η εξιστόρηση των αφηγητών αν γινόταν στα βλάχικα, μιας και θα παρείχαν γλωσσολογικό υλικό της βλάχικης σαν αυτό που αναζητούν οι καθηγητές γλωσσολογίας των Πανεπιστημίων Μπουσμπούκης, Νιτσιάκος, Ντίνας κ.ά.. Ο πρώτος έχει κάνει και σχετική επιτόπια έρευνα με μία σπουδαία έκδοση για τα βλάχικα του Καλοχωρίου. Εάν ο συγγραφέας είχε στα χέρια του το ογκώδες δίτομο έργο μου Οι Ελληνοβλαχοι – Αρμάνοι, εκδ. Καστανιώτης 2001, και το ογκώδες δίτομο Ξένοι περιηγητές για τους Βλάχους (Γαλλόφωνοι, Αγγλόφωνοι), εκδ. Ερωδιός 2004, 2005, θα είχε βοηθηθεί πολύ στα των Τοϊβασίων, μιας και τα τιμώ σε όλα τα έργα μου, καθότι είναι ο γενέθλιος τόπος μου. Τούτες οι παρατηρήσεις δεν μειώνουν στο ελάχιστο το έργο του Π.Λ. Πτυχιούχοι Α.Ε.Ι., με γενέθλιο τόπο τα Τόιβαια, είναι: Καλοχώρι 135, Νέσσων 15, Χειμάδι 65, σύνολο 215, μεταξύ των οποίων 6 συγγραφείς, 4 δημοσιογράφοι, κάποιοι καθηγητές ΑΕΙ, πολλοί φιλόλογοι και παιδαγωγοί (δάσκαλοι)! Ευτυχώς που βρέθηκε ο ευπατρίδης Ελευθέριος Μ. Σαϊτης, χορηγός της έκδοσης, και ο «επίτιμος συμπολίτης» μας (ας μου επιτρέψει τον όρο ο συγγραφέας Π.Λ.), ώστε ο γενέθλιος τόπος μας να μην είναι «γλώσσα τυφλή στη γεωγραφία», αλλά να έχει ταυτότητα, με οδό και αριθμό…
Παύλε Λάλε, ή κατά το σύνηθες Παύλο Λάλο, εύγε και σε ευχαριστούμε.
Κάτι τελευταίο, συγκινησιακό: Το βιβλίο, ανακάλεσε στη μνήμη αναρίθμητες συζητήσεις με τον μεγάλο ήρωά μας Αντώνη Αγγελούλη - Βρατσάνο, που συχνά μου έλεγε: «Γιώργη, στη Βρωμόβρυση τη δική σας έμαθα τα μυστικά της μπαρούτης. Εκεί σχεδίασα την ίδρυση του Μηχανικού του ΕΛΑΣ για αντίσταση στα χρόνια της Κατοχής …» Διαβάζω από το βιβλίο (σ. 196): «Πρακ. Αρ. 10/14 Ιουν. 1942. ΘΕΜΑ: Εγκρίνονται τα πρακτικά της πλειοδοτικής δημοπρασίας προς εκμίσθωση του κοινοτικού λατομείου θέσεως ‘Βρωμόβρυση’, πλειοδότης Αντώνης Αγγελούλης, διά μία τριετία αντί μισθώματος 100.000 δρχ.»
2) Καλοχώρι. Τόιβασι, Ανθρώπων Μνήμες. Φωτογραφικό λεύκωμα Καλοχωρίου Λάρισας. Έρευνα-Επιμέλεια-Έκδοση: Μορφωτικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Καλοχωρίου Λάρισας, 2018, σελίδες 320.
Πρόκειται για σπουδαία συλλογή, βοηθούντος και του Π.Λ. Προσπάθεια επαινετή. Όμως, πρέπει να ξανασυζητήσουν οι νεολαίοι του ΜΕΣ τις χρονολογίες και τα ακριβή πρόσωπα πολλών φωτογραφιών. Και σε επανέκδοση του λευκώματος να υπάρχουν όσο το δυνατόν λιγότερα λάθη, ενώ τα πρόσωπα πρέπει να έχουν δίπλα τους τα «γνωστά τους τοπικά ονόματα» (προσωνύμια), ώστε να είναι από την πρώτη ανάγνωση και αναγνωρίσιμα.
Κάτι άλλο: Ας συλλέξουν οι νέοι και τα σωζόμενα συμβόλαια των Τοϊβασιωτών και να τα μεταγράψουν, ώστε να είναι αναγνώσιμα από όλους. Θα προσφέρουν πάρα πολύ σπουδαίο έργο στην ιστορική αλήθεια του χώρου και των κατοίκων, και της ιστορικής διαδρομής των προγόνων τους. – Εν αναμονή, λοιπόν, του επόμενου βήματος. Εύγε.
