«πόλεμος πατήρ πάντων». Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι ήταν, ίσως, ο μοναδικός λαός στον κόσμο που είχε επινοήσει και λάτρεψε μία θεότητα-προσωποποίηση της φιλονικίας και της διχόνοιας: την Έριδα. Κατά τον Όμηρο ήταν αδερφή και συνοδός του Άρη, θεού του πολέμου. Την ήθελε μάλιστα ντυμένη με ρούχα βαμμένα στα κόκκινα από το αίμα των ανδρών. Κατά τον Ησίοδο, ήταν κόρη της Νύκτας και μητέρα του Πόνου, του Λοιμού και γενικά κάθε κακού και συμφοράς. Επειδή δεν προσκλήθηκε στο γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας, έριξε ανάμεσα στους καλεσμένους ένα μήλο με γραμμένη πάνω σε αυτό την φράση «Τη καλλίστη» (στην ομορφότερη) προκαλώντας την φιλονικία μεταξύ Αφροδίτης, Ήρας και Αθηνάς για το ποιά θα το πάρει.
Μπορεί να ξεχάστηκαν οι θεοί του Ολύμπου. Η μοναδική θεότητα που δεν ξεχάστηκε ποτέ από τους Έλληνες είναι η Έρις.
Ο Αλκαίος της Μυτιλήνης, ποιητής σύγχρονος της συμπατριώτισσάς του Σαπφούς και του Σόλωνος, περιγράφει στα «Στασιωτικά» του τον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε τον 7ο αιώνα π.χ. μεταξύ Πληβείων και Πατρικίων, ο οποίος είχε βέβαια ταξικό χαρακτήρα. Συγκρίνει τον πόλεμο αυτό με μια χειμερινή θύελλα όπου «κάθε κύμα που έρχεται ανεβαίνει πιο ψηλά από όλα αυτά που προηγήθηκαν». Ο Αλκαίος είχε ταχθεί υπέρ των αδυνάτων πληβείων εν αντιθέσει με τον σύγχρονό του λόγιο Θέογνι ο οποίος ήθελε «να πιει το αίμα» των επαναστατημένων πληβείων που, «ενώ άλλοτε εστερούντο κάθε δικαιώματος και έβοσκαν έξω από τα τείχη σαν τα ελάφια, τώρα σήκωσαν κεφάλι και ζητούν ισότητα». «Δίκη» ήταν η κραυγή των πληβείων που, τότε, σήμαινε δικαιοσύνη και όχι διαδικασία για την απόδοση δικαιοσύνης.
Έναν παρόμοιο ταξικό εμφύλιο πόλεμο θέλησε ν’αποφύγει ο Σόλων στην Αθήνα τον 7ο προς 6ο αιώνα και το κατόρθωσε με την «Σεισάχθεια» (Σείω το άχθος). Στην Αθήνα της εποχής εκείνης υπήρχε ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των ευγενών πλουσίων και των φτωχών βιοπαλαιστών. Οι πλούσιοι ήταν μεγαλογαιοκτήμονες ή μεγαλέμποροι - μεγαλοβιοτέχνες. Οι φτωχοί ήταν κυρίως καλλιεργητές μικροϊδιοκτήτες ή ακτήμονες, μικροβιοτέχνες. Αναγκάζονταν συχνά να δανείζονται χρήματα από τους πλουσίους βάζοντας υποθήκη τις μικροϊδιοκτησίες τους ή την προσωπική τους ελευθερία. Έτσι, όταν δεν κατόρθωναν να εξοφλήσουν τα δάνεια, έχαναν τις ιδιοκτησίες τους ή την ελευθερία τους και γινόντουσαν δούλοι των δανειστών. Οι πλούσιοι, λοιπόν, έβλεπαν τις ιδιοκτησίες τους να μεγαλώνουν, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα πρόσθετα εργατικά χέρια με τους δούλους που αποκτούσαν. Και το χάσμα μεγάλωνε μαζί με τη απόγνωση και την οργή των φτωχών. Το καζάνι έβραζε και ήταν έτοιμο να εκραγεί. Ο σοφός Σόλων, αφού ανακηρύχθηκε «Επώνυμος Άρχων» με αυξημένες εξουσίες «διαλεκτού» και «νομοθέτου», κατάφερε να εκτονώσει την κρίση με σειρά μέτρων τα οποία ικανοποίησαν τους φτωχούς, δίχως να δυσαρεστήσουν υπέρμετρα τους ευγενείς πλουσίους, στην κατηγορία των οποίων ανήκε και ο ίδιος. Κυρίως διέγραψε τα χρέη (το άχθος των φτωχών ) και απελευθέρωσε όσους είχαν γίνει δούλοι λόγω χρεών.
Είναι γνωστοί οι συνεχείς πόλεμοι μεταξύ των ελληνικών πόλεων σε όλους τους δυνατούς συνδυασμούς, αλλά και εντός των πόλεων μεταξύ δημοκρατικών και ολιγαρχικών. Αποκορύφωμα των εμφυλίων συγκρούσεων αποτέλεσε ο Πελοποννησιακός πόλεμος, ο οποίος έλαβε πανελλήνιο χαρακτήρα εφόσον έφερε αντιμέτωπους την Αθήνα με τους συμμάχους της και την Σπάρτη με τους δικούς της.
Πρέπει να θεωρήσουμε ευτυχή συγκυρία το γεγονός ότι τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, τον έζησε και τον περιέγραψε ο μέγιστος των ιστορικών, ο Θουκυδίδης, στα βιβλία του οποίου βρίσκουμε εξηγήσεις για τα σήμερα συμβαίνοντα στον κόσμο.
Κεντρική έννοια στην ιστορική του σκέψη είναι η ανθρώπινη φύση, το «ανθρώπειον». Ουσιαστικό στοιχείο της φύσης του ανθρώπου είναι, κατά τον Θουκυδίδη, η αλόγιστη επιθυμία για δύναμη και εξουσία, η οποία, κάτω από ορισμένες συνθήκες, γίνεται ασύδοτο στοιχείο του δημοσίου βίου εντός και ανάμεσα στις πόλεις- κράτη με κατάληξη την παραφροσύνη που αποτελεί ο εμφύλιος πόλεμος. Ο Θουκυδίδης ήταν ήδη ενήλικας όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Έζησε τα γεγονότα και τα περιέγραψε όπως τα βίωσε ο ίδιος και όπως τα βίωσαν οι σύγχρονοί του. Δεν περιορίστηκε σε μία μαρτυρία για κάθε γεγονός. Διαπίστωσε ότι το ίδιο γεγονός το περιέγραφαν με διαφορετικό τρόπο οι διάφοροι αυτόπτες μάρτυρες. Για τον λόγο αυτό προέβαινε στη διασταύρωση των διαφόρων περιγραφών με σκοπό να αναδείξει την αλήθεια. Εμβάθυνε στα γεγονότα και αναζητούσε τα στοιχεία που συνδέονταν με την ανθρώπινη φύση και που είχαν, κατά συνέπεια, το στοιχείο της παγκοσμιότητας, που σημαίνει ότι μπορούν να επαναληφθούν με ανάλογο τρόπο σε άλλες εποχές και σε άλλους τόπους. Αυτός είναι κυρίως ο λόγος που ο Θουκυδίδης θεωρείται ο πατέρας της κατά τρόπο διεισδυτικό προσέγγισης της Ιστορίας και της ανθρώπινης φύσης. Γι’αυτό διαβάζεται, μελετάται και αναλύεται ακόμα και σήμερα σ’όλο τον κόσμο, με κορυφαία ερευνήτρια του έργου του την Γαλλίδα Ακαδημαϊκό, την πασίγνωστη ελληνίστρια JAQUELINE DE ROMILLY.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Θουκυδίδης διδάσκεται ως υποχρεωτικό μάθημα σε όλες τις στρατιωτικές ακαδημίες των Ηνωμένων Πολιτιών της Αμερικής και ότι οι μεταφράσεις των βιβλίων του πωλούνται στον αριθμό της τάξεως των 50.000 αντιτύπων κάθε χρόνο στη μεγάλη αυτή χώρα. Το έργο του Θουκυδίδη διατηρεί διεθνώς θέση εγχειριδίου στρατηγικής και πολιτικής φιλοσοφίας.
Ανεξάρτητα από το «φαινόμενο» Θουκυδίδης, πολλά είναι εκείνα που μας κάνουν να πιστέψουμε ότι ο δυτικός κόσμος ήταν και παραμένει πολιτισμικά «ελληνοκεντρικός». Επανέρχεται συνεχώς στην «παιδική του ηλικία» που δεν είναι άλλη από την αρχαιοελληνική παράδοση, ζητώντας να ανακαλύψει μέσα απ' αυτή τον εαυτό του.
Η προσέγγιση της ιστορίας από τον Θουκυδίδη δεν έχει καμία σχέση με τα διασκεδαστικά παραμύθια του Ηρόδοτου και τις υπερκόσμιες παρεμβάσεις των Θεών του Ολύμπου.
Ο Πελοποννησιακός πόλεμος ήταν, βέβαια, ένας κατ’εξοχήν εμφύλιος πόλεμος εφόσον διεξήγετο μεταξύ Ελλήνων και είχε γενικευμένο χαρακτήρα, αφού είχε εμπλέξει σχεδόν ολόκληρο τον Ελληνισμό. Ο πόλεμος μέσα στις πόλεις – κράτη ήταν δύο φορές εμφύλιος και υπήρχε πριν ακόμη ξεσπάσει η μείζων σύρραξη μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων Αθήνας και Σπάρτης. Οι δύο τελευταίες υπέθαλπαν τις εμφύλιες συγκρούσεις μέσα στις πόλεις που εκτυλίσσονταν κυρίως μεταξύ « Δημοκρατικών» και «Ολιγαρχικών». Τους πρώτους είχαν συνήθως υπό την προστασία τους οι Αθηναίοι και τους δεύτερους οι Σπαρτιάτες. Ήταν μεγάλο ατύχημα ότι ο Περικλής πέθανε κατά τη διάρκεια του καταστρεπτικού λοιμού που είχε πέσει στην Αθήνα τρία χρόνια μετά την έκρηξη του πολέμου. Διότι, μετά το θάνατό του, επικράτησαν οι δημαγωγοί με επί κεφαλής τον Κλέωνα, οι οποίοι οργίασαν με τη λαϊκίστικη και φιλοπόλεμη πολιτική τους. Έτσι, ο πόλεμος διήρκησε συνολικά είκοσι εφτά χρόνια, με μερικές διακοπές, ενώ υπήρξαν ευκαιρίες για σύναψη έντιμης ειρήνης την οποία είχαν ζητήσει οι Σπαρτιάτες. Οι Αθηναίοι δημαγωγοί έπειθαν κάθε φορά την Εκκλησία του Δήμου να απορρίπτει κάθε ιδέα ειρήνης. Όπως δε είπε ο Ευριπίδης, «όταν κάποιος γλυκός στα λόγια, κακός στη σκέψη, πείθει τα πλήθη, πολλά κακά αναμένουν τη χώρα.» Έτσι οι δημαγωγοί έπεισαν την Εκκλησία του Δήμου να πάρει την απόφαση της σφαγής των Μηλίων , η οποία αποτέλεσε μία μορφή γενοκτονίας και τη μέγιστη αγριότητα εκείνου του πολέμου. Επειδή οι Μήλιοι θέλησαν να αποσπασθούν από την Αθηναϊκή Συμμαχία, οι Αθηναίοι κατέσφαξαν όλους τους ενήλικες άνδρες, εξανδραπόδισαν τα γυναικόπαιδα και έστειλαν πεντακόσια άτομα από την Αττική να εποικήσουν το νησί.
Η σφαγή των Μηλίων αποτελεί κλασσική περίπτωση «ΥΒΡΕΩΣ». Ύβρις σήμαινε για τους αρχαίους αλαζονική συμπεριφορά με περιφρόνηση του θεϊκού και του ηθικού νόμου. Η Ύβρις κατά τους αρχαίους, ακολουθείται αργά ή γρήγορα από τη «ΝΕΜΕΣΗ», την τιμωρία.. Η ιστορία διδάσκει ότι οι υπερδυνάμεις, όπως η Αθήνα, πέρασαν κατά κανόνα από την Ύβρη στη Νέμεση. Θα ήταν χρήσιμο αυτό να το κατανοήσουν οι σημερινές υπάρχουσες ή εν εκκολάψει υπερδυνάμεις και να μετριάσουν την αλαζονεία τους.
Η Νέμεση για τους Αθηναίους δεν άργησε να έρθει. Ήρθε με την μορφή της πλήρους καταστροφής του Αθηναϊκού στόλου στις Συρακούσες. Με το πλήγμα αυτό που υπέστησαν οι Αθηναίοι, η πλάστιγγα του πολέμου έγειρε οριστικά υπέρ των Σπαρτιατών. Το αποτέλεσμα του πολέμου δεν ήταν μόνο καταστροφικό για τους Αθηναίους αλλά και για ολόκληρο τον Ελληνισμό. Η Σπάρτη βγήκε νικήτρια αλλά η νίκη της δεν ήταν παρά πύρρειος. Βγήκε εξουθενωμένη από την πολύχρονη πολεμική προσπάθεια και κατέληξε να δεχθεί την ταπεινωτική «Ανταλκίδειο Ειρήνη» με τους Πέρσες. Κατά συνέπεια, οι Πέρσες νικημένοι στους μηδικούς πολέμους έγιναν ρυθμιστές των ελληνικών πραγμάτων εξ’αιτίας του εμφυλίου σπαραγμού των Ελλήνων, χωρίς καν να πολεμήσουν. Για τους Αθηναίους η Νέμεσις θα μπορούσε να είναι αδυσώπητος αν οι Σπαρτιάτες δεν είχαν δείξει ωριμότητα ώστε να μην δεχθούν τις προτάσεις των συμμάχων τους Θηβαίων και Κορινθίων για ισοπέδωση της Αθήνας και εξαφάνισή της από του προσώπου της γης. Συντετριμμένος ο Θουκυδίδης καταλήγει επιγραμματικά: «Πολλά και χαλεπά ταις πόλεσι, γιγνόμενα και αεί εσσόμενα, έως αν η αυτή φύσις ανθρώπου ή». Δηλαδή, όσο δεν αλλάζει η ανθρώπινη φύση πολλά και δυσάρεστα γίνονται και θα γίνονται πάντοτε. Μπορεί όμως να αλλάξει η φύση του ανθρώπου; Ο Θουκυδίδης διατηρεί την ελπίδα ότι ο άνθρωπος κάτι μπορεί να διδαχθεί από την ιστορία. Ο Πλάτων διαπιστώνει πόσο στενά είναι τα περιθώρια που έχει η παιδεία να αλλάξει τη ανθρώπινη φύση. Εμείς γνωρίζουμε ότι 2500 χρόνια μετά τα γεγονότα τα οποία περιγράφει ο Θουκυδίδης δεν φαίνεται να έχει αλλάξει τίποτα. Παρόμοια επαναλαμβάνονται σε όλες τις εποχές και σε όλους τους τόπους. Αυτό που είπε ο Ρωμαίος ποιητής ΠΛΑΥΤΟΣ : «Homo homini lupus» (Ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο ) εξακολουθεί να ισχύει στο ακέραιο.
Από τον Άγγελο Ζαχαρόπουλο
* Ο Άγγελος Ζαχαρόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τ. γενικός διευθυντής Υπουργείου Γεωργίας.
