Η αλληγορική σημασία των ονείρων μάς δίνει την ευκαιρία να αξιοποιήσουμε τις πληροφορίες που αναδύονται και να αναστοχαστούμε πάνω στο ακατέργαστο υλικό τους. Τη μεταφορά των ονείρων στο συνειδητό επίπεδο επιχείρησε ο άνθρωπος με τη φιλοσοφία, την επιστήμη, καθώς και τη θυμοσοφία των λαών. Στην ψυχοθεραπεία τα όνειρα αξιοποιούνται ως αυτοβιογραφικές αφηγήσεις, που παρότι μοιάζουν ασύνδετες και δίχως δομή, έχουν τη δική τους πλοκή και η ιστορία τους είναι φτιαγμένη με τα υλικά της μνήμης, της φαντασίας και των εμπειριών μας. Τα όνειρα είναι μια ιστορία ειπωμένη σε μια άλλη γλώσσα και χρειάζονται μετάφραση. Η αποκωδικοποίηση και η νοηματοδότηση της ιστορίας του ονείρου δημιουργεί μια νέα αφήγηση για τον εαυτό μας και όπως όλες οι αφηγήσεις είναι ένα σημαντικό εργαλείο της ψυχοθεραπείας, καθώς δίνει τη δυνατότητα στον θεραπευόμενο να συνθέσει σταδιακά μια συνεκτική ιστορία για τη ζωή του. Οι ονειρικές αφηγήσεις παίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στο πώς κατανοεί κάποιος τον εαυτό του, πώς κάνει τις νέες συνδέσεις και διαμορφώνει ένα νέο εαυτό. Αυτή η προσπάθεια αναδιαμόρφωσης του εαυτού σε μια νέα προσωπικότητα αντικατοπτρίζεται πολλές φορές μέσα στα όνειρά μας. Ακόμη κι αν σε συνειδητό επίπεδο παύουμε να προσπαθούμε να διαφοροποιηθούμε, οι ιστορίες των ονείρων μας δεν μας αφήνουν σε εφησυχασμό.
Οι αφηγήσεις ρίχνουν φως σε βαθιές ανάγκες του εαυτού μας που δεν έχουμε επιτρέψει σε συνειδητό επίπεδο να εκφραστούν και για να γίνει κατανοητό αυτό θα σας περιγράψω το όνειρο μιας θεραπευόμενής μου. Η Μαρία είναι μια πολύ δυναμική γυναίκα, εργάζεται, μεγαλώνει δύο παιδιά και προσπαθεί να διαφοροποιηθεί από το μοντέλο της γυναίκας που είναι εστιασμένη στις ανάγκες των άλλων, όπως οι γυναίκες της παράδοσης και όπως η μητέρα της. Κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας πριν τις γιορτές των Χριστουγέννων μού μίλησε για ένα όνειρο που είδε το προηγούμενο βράδυ. Έβλεπε πως κρατούσε στο χέρι της ένα σφυρί με το οποίο έσπαγε όσα κόκκινα αυγά έβρισκε μπροστά της. Το θέμα που την απασχολούσε στη συνεδρία ήταν πως είχε κουραστεί τόσα χρόνια να κάνει πράγματα που δεν επιθυμεί, μόνο και μόνο επειδή «πρέπει». Να συμμετέχει δηλαδή σε κοινωνικές εκδηλώσεις που δεν τις κάνουν νόημα, να οργανώνει «τραπέζια» για την ευρύτερη οικογένεια, ενώ θα ήθελε να είναι κάπου με τη δική της οικογένεια. Αυτό που έβλεπε στο όνειρο ήταν η βαθιά της επιθυμία να σπάσει μια παράδοση καταπιεστική, που την έκανε να συμμετέχει και να ενεργεί μόνο και μόνο για να ευχαριστήσει τους άλλους.
Είναι σαφές από το παράδειγμα της Μαρίας πως τα όνειρα ερμηνεύονται μέσα στο πλαίσιο που κινούνται οι προσδοκώμενες αλλαγές του θεραπευόμενου, οι στόχοι του και τα συναισθήματά του στο εδώ και τώρα. Επομένως το όνειρο το αξιοποιούμε ως υλικό για να βοηθήσουμε τον θεραπευόμενο να αντιληφθεί πώς νιώθει και πώς συμπεριφέρεται στη ζωή του εκείνη την περίοδο, για να δει μέσα από αυτό, συναισθήματα, σκέψεις και συμπεριφορές που δεν τις συνειδητοποιεί ή επιλέγει να τις αγνοεί. Είναι επομένως ένας καλός οδηγός επειδή το υλικό τους είναι ανεπεξέργαστο και δεν υπόκειται στη λογοκρισία της λογικής. Και παρότι τα όνειρα έχουν μεταφορική σημασία κι όχι κυριολεκτική, η γλώσσα τους μπορεί να νοηματοδοτήσει τη ζώσα εμπειρία μας και να δώσει νέες σημασίες και προοπτικές στους στόχους μας.
Έξω από το θεραπευτικό πλαίσιο η ακατανόητη γλώσσα των ονείρων δημιουργεί πολλές φορές σύγχυση και συναισθήματα άγχους, φόβου και τρόμου. Αυτός είναι κι ο σημαντικότερος λόγος που πολλοί απωθούν τα όνειρα και δεν μπορούν να τα θυμηθούν με το πρωινό ξύπνημα. Στην πραγματικότητα βέβαια αυτό που τρομάζει δεν είναι η ιστορία των ονείρων αυτή καθαυτή αλλά οι απωθημένες σκέψεις και τα συναισθήματα που αυτά μεταφέρουν. Και το λέω αυτό γιατί τα όνειρα δεν μεταφέρουν κάποιο κρυπτογραφημένο μήνυμα, αλλά αποτελούν μια ασυνείδητη προσπάθεια να επεξεργαστούμε τις εμπειρίες μας. Επομένως ακόμη κι ένα τρομακτικό όνειρο έχει αξία να το καλωσορίσουμε και να επιχειρήσουμε τη μετάφρασή του στην καθημερινότητά μας. Τα όνειρα ως μια ασυνείδητη μορφή μνήμης είναι ένα πλέγμα σύνθεσης, δημιουργίας, φαντασίας και ανοικοδόμησης του παρελθόντος στο εδώ και τώρα. Το σενάριό τους πλέκεται στην αναδρομική επεξεργασία ενός βιώματος και αξιοποιεί πληροφορίες από όλες τις εκφάνσεις της μνήμης μας, ατομικής, οικογενειακής, πολιτισμικής. Τα όνειρα αποτελούν μια διαλεκτική εμπειρία του συνειδητού με το ασυνείδητο, της λογικής με τη φαντασία, που αναμοχλεύουν με τρόπο που δεν γνωρίζουμε όλα τα υλικά της ύπαρξής μας δημιουργώντας νέες παράξενες συνθέσεις. Συνθέσεις όπου ο χρόνος και ο χώρος μπερδεύονται, όπου συμβαίνουν πράγματα με κινηματογραφική ταχύτητα, όπου η εικονική δραστηριότητα μπλέκεται με τα συναισθήματα, τις αισθήσεις και εν τέλει το βίωμά μας.
Η δουλειά του θεραπευτή είναι να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να δώσει μια νέα μορφή στο όνειρό του, μέσω της οποίας θα δει τον εαυτό του και θα πλάσει διαφορετικές σημασίες για τις εμπειρίες και τα βιώματά του. Αυτή είναι και η χρησιμότερη αξία των ονείρων ως υλικό στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, να δώσουν τη δυνατότητα δηλαδή για νέες συνδέσεις, μετατοπίσεις και αλλαγές.
* Του Γιώργου Γιαννούση, ψυχοθεραπευτή, οικογενειακού θεραπευτή
