Πριν από είκοσι περίπου ημέρες από τα μέλη τη Φωτοθήκης Θωμά Κυριάκο και Αχιλλέα Καλτσά, οι οποίοι παρακολουθούν με αμείωτο ενδιαφέρον τις ηλεκτρονικές δημοπρασίες φωτογραφιών από οίκους του εξωτερικού, εντοπίσθηκε στην Ιταλία φωτογραφία της Λάρισας του 1901, η οποία απεικόνιζε κάποιο τζαμί. Αντίγραφό του κοινοποιήθηκε στα υπόλοιπα μέλη και άμεσα έγινε η ταυτοποίησή της. Παριστάνει το τζαμί του Ομέρ μπέη, το παλαιότερο της Λάρισας, το οποίο είχε κατεδαφισθεί το 1907 και η μόνη απεικόνιση που είχαμε μέχρι τώρα ήταν από χαρακτικά ξένων περιηγητών του 19ου αιώνα (Stackelberg, Pouqueville, Wordsworth)[1]. Θεωρήθηκε ότι επρόκειτο για μια πολύ σπάνια φωτογραφία και φυσικά ακολούθησαν οι διαδικασίες απόκτησής της.
Το τζαμί του Ομέρ μπέη[2] είχε κτισθεί το 1474. Στη διαθήκη του η οποία διασώθηκε διαβάζουμε χαρακτηριστικά: "…ο ηγεμονικώτατος, ο ισχυρός Χατζή Ομέρ Βέης, υιός του μακαρίτου Χατζή Τουρχάν Βέη, ακολουθών τούτους προς εκτέλεσιν των πέντε ωρών της προσευχής και προς εκπλήρωσιν του καθήκοντος της Παρασκευής, ιδρύσατο εν τη πόλει Λαρίσσης έν Τέμενος (τζιαμείον) και επέτρεψε την εκτέλεσιν των προσευχών. Το Τέμενος τούτο καθό πασίγνωστον, ού χρήζει προσδιορισμού ορίων"[3].
Ο Θεόδωρος Παλιούγκας, μελετητής της ιστορίας της Λάρισας κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, το τοποθετεί στην περιοχή η οποία περικλείεται μεταξύ των σημερινών οδών Όγλ, Ολύμπου, Νίκης, Μαβίλη και Νιρβάνα. Ο χώρος αυτός βρίσκεται ένα τετράγωνο βόρεια από τις εγκαταστάσεις του Δημοτικού Ωδείου, γύρω από την οδό Γαριβάλδη.
Έχουν εντοπισθεί ορισμένες αναφορές για το τζαμί του Ομέρ μπέη κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Το 1668 ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί το χαρακτηρίζει σαν ένα ωραίο, μολυβδοσκέπαστο τζαμί, με πλούσια διακόσμηση και με υποδειγματικό, όσο και αξιοθαύμαστο μιναρέ[4]. Το 1817 ο Ιωάννης Οικονόμου Λογιώτατος ο Λαρισαίος αναφέρει ότι το τζαμί αυτό βρισκόταν κοντά στο ποτάμι, στο βόρειο τμήμα της Λάρισας και ότι κατείχε τα πρωτεία ανάμεσα στα οθωμανικά κτίσματα της πόλης.
Καθώς το τζαμί αυτό είχε υποστεί σημαντικές φθορές από τον χρόνο και οι Οθωμανοί που είχαν μείνει στη Λάρισα χρησιμοποιούσαν για τις προσευχές τους αποκλειστικά το Γενί τζαμί που τους είχε κτίσει η βασίλισσα Όλγα, το 1907, όπως ήδη αναφέρθηκε, κατεδαφίσθηκε. Την ίδια περίπου εποχή (1908) κατεδαφίσθηκε και το άλλο μεγάλο τζαμί του Χασάν μπέη που βρισκόταν κοντά στη γέφυρα. Από τα πολλά τζαμιά που υπήρχαν στην πόλη κατά την περίοδο της απελευθέρωσης του 1881 (γύρω στα 25), αυτά τα δύο ήταν τα σπουδαιότερα της Λάρισας και τα μοναδικά τα οποία διέθεταν τρούλο.
Νότια του τεμένους του Ομέρ μπέη βρίσκονταν και δύο τουρμπέδες, ταφικά μνημεία επιφανών Οθωμανών, τα οποία διατηρήθηκαν μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, οπότε ήλθε η σειρά τους να κατεδαφισθούν και αυτά για να οικοδομηθεί η γύρω περιοχή.
Αρχιτεκτονικά το τζαμί είχε την μορφή μιας τετράγωνης αίθουσας, η οποία ήταν καλυμμένη με ημισφαιρικό τυφλό (δηλ. χωρίς παράθυρα) τρούλο. Μέσα στην αίθουσα αυτή υπήρχε εντοιχισμένη η κτητορική επιγραφή του τεμένους, η οποία μεταξύ των άλλων ανέγραφε ότι η κατασκευή του έγινε το έτος από Εγίρας 878 (τουρκική χρονολογία, η οποία αντιστοιχεί με το δικό μας έτος 1474 μ. Χ.). Εξωτερικά, στην βορειοδυτική γωνία της αίθουσας υψωνόταν κομψός μιναρές με διακοσμημένο εξώστη, όπως φαίνεται και στην φωτογραφία, ο οποίος κατέληγε στη γνωστή οξεία κωνική απόληξη που έφεραν συνήθως οι μιναρέδες[5].
Η φωτογραφία αποτυπώνει τη νότια πλευρά όλου του κτιριακού συγκροτήματος και σύμφωνα με τα στοιχεία της, η λήψη έγινε το 1901. Στο πίσω μέρος διακρίνεται η αίθουσα προσευχής με τον τρούλο, ο οποίος στηριζόταν πάνω σε ψηλό οκταγωνικό τύμπανο. Ο τρούλος ήταν καλυμμένος με μεγάλα φύλλα μολύβδου, όπως είναι σήμερα και οι τρούλοι των Καθολικών στα μοναστήρια του Αγίου Όρους. Σε μια γωνία, σε επαφή με την αίθουσα βρίσκεται ο μιναρές, του οποίου όμως απουσιάζει μεγάλο τμήμα από την κωνική απόληξή του. Η απώλεια αυτή έχει επισημανθεί και σε χαρακτικό του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Στη νότια πλευρά της αυλής του τεμένους διακρίνονται καθαρά οι δύο τουρμπέδες, διαφορετικού σχήματος ο καθένας και ολόκληρος ο χώρος του τεμένους απομονώνεται από τα γύρω κτίσματα με ψηλό τοίχο.
Μπροστά από το τζαμί αποτυπώνεται μια ισόγεια επιμήκης οικοδομή, η οποία αν και φαίνεται ότι κατοικείται, μοιάζει περισσότερο με μια σειρά μοναστικών κελιών. Ένα επιπλέον ενδιαφέρον της φωτογραφίας αποτελεί και η παρουσία στη φωτογραφία δύο φρακοφορεμένων ατόμων, οι οποίοι μάλιστα ποζάρουν στον φακό. Φαίνεται ότι είναι συνοδοί του ταξιδιώτη ο οποίος τράβηξε τη φωτογραφία. Έφθασαν στη Λάρισα και κατά την περιήγησή τους φωτογραφήθηκαν μπροστά από το τζαμί του Ομέρ μπέη.
----------------------------------------
[1]. Δύο παλιές φωτογραφίες της Λάρισας του 1900 περίπου, τραβηγμένες από τον Λόφο, έδειχναν το τζαμί του Ομέρ μπέη από πολύ μακριά και όχι ολόκληρο.
[2]. Ο Ομέρ μπέης ήταν γιος του Τούρκου κατακτητή της Θεσσαλίας Τουρχάν μπέη, τον οποίο και διαδέχθηκε στη διοίκηση της Θεσσαλίας. Πέθανε το 1504 και διάδοχός του ορίσθηκε ο γιός του Χασάν μπέης, γνωστός από το ομώνυμο τζαμί που έκτισε στη δεξιά όχθη της γέφυρας.
[3]. Βλέπε την έκδοση των Γενικών Αρχείων του Κράτους - Αρχεία Νομού Λάρισας: Τα Αφιερωτήρια των Τουραχανιδών (Η ελληνική μετάφραση), έκδοση κειμένου-σχόλια Σταύρου Γουλούλη, Λάρισα (2003) σελ. 72-73.
[4]. Βλέπε: Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α΄, Λάρισα (1996) σελ.289-295.
[5]. Βλέπε: Παλιούγκας Θεόδωρος, .ο. π., σελ. 293
* Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
