Ο παραλίμνιος οικισμός του Δισπηλιού είναι ο μοναδικός συστηματικά ερευνημένος οικισμός αυτού του ιδιαίτερου τύπου στην Ελλάδα και συγκαταλέγεται στους ελάχιστους αρχαιότερους της Ευρώπης. Κατοικείται από το 5.800 π.Χ. (Μέση Νεολιθική) μέχρι το 4.800 π.Χ. (Νεότερη Νεολιθική Ι), περίοδο στην οποία αναφέρεται η διάλεξη, καθώς και σε επόμενες περιόδους, αλλά με σποραδικά κατάλοιπα, μέχρι τουλάχιστον την Εποχή του Σιδήρου. Οι ανασκαφές άρχισαν το 1993 από τον καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γ.Χ. Χουρμουζιάδη και συνεχίστηκαν μέχρι το 2013, έτος που έφυγε από τη ζωή.
Το κύριο γνώρισμα του οικισμού είναι οι εκατοντάδες ξύλινοι πάσσαλοι νεολιθικών σπιτιών, που διατηρήθηκαν σε εξαιρετική κατάσταση βυθισμένοι στην ιλύ της λίμνης. Με πολύ προηγμένες μεθόδους κατέστη δυνατή η χρονολόγηση των πασσάλων με εξαιρετική ακρίβεια, γεγονός μοναδικό για τη ΝΑ Ευρώπη.