Τα περισσότερα δίκτυα μεταφοράς του νερού στη Θεσσαλία είναι δίκτυα ανοικτών αγωγών. Ακόμα και αυτά που όταν φτιάχτηκαν ήταν υπενδεδυμένα με τσιμέντο, σήμερα τα περισσότερα με την κακή συντήρηση έχουν τεράστιες διαρροές, ενώ η εξάτμιση προκαλεί μεγάλες απώλειες. Μην ξεχνάμε ότι η ετήσια εξάτμιση από μια επιφάνεια νερού στη Θεσσαλία πλησιάζει το 1 μέτρο τον χρόνο που προφανώς προκαλεί τεράστιες απώλειες. Η μετατροπή των αγωγών μεταφοράς – διανομής από ανοιχτούς αγωγούς σε κλειστούς θα εξοικονομούσε σημαντικές ποσότητες νερού αλλά και ενέργειας καθώς σε πολλές περιπτώσεις η πηγή του επιφανειακού νερού είναι σε υψηλότερο επίπεδο από το επίπεδο των χωραφιών. Ήδη, η Περιφέρεια χρηματοδοτεί κάποια έργα μετατροπής, αλλά αυτό πρέπει να γίνει σε μεγαλύτερη έκταση και να προγραμματιστούν τα έργα σε βάθος χρόνου για να έχουμε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Οι ΤΟΕΒ πρέπει να προωθήσουν τέτοια έργα για να εξοικονομήσουμε όσο περισσότερο νερό μπορούμε. Φυσικά οι αγρότες που είναι μέλη των ΤΟΕΒ θα πρέπει να πιέσουν προς αυτήν την κατεύθυνση.
Η εφαρμογή του νερού στο χωράφι είναι το σημείο εξοικονόμησης που επηρεάζουν άμεσα οι αγρότες. Κάθε σύστημα εφαρμογής έχει διαφορετικό βαθμό απόδοσης και απαιτεί διαφορετική κατανάλωση ενέργειας. Η επιφανειακή άρδευση (κατάκλιση, αυλάκια) έχει τη μικρότερη κατανάλωση ενέργειας, αλλά και το μικρότερο βαθμό απόδοσης του εφαρμοζόμενου νερού, δηλαδή της ποσότητας του νερού που καταλήγει στα φυτά προς το συνολικά εφαρμοζόμενο νερό στο χωράφι. Αυτή είναι στο επίπεδο του 50%, δηλαδή το μισό νερό χάνεται για τα φυτά. Απαιτεί καλά ισοπεδωμένα χωράφια και δημιουργία αυλακιών για την κίνηση του νερού κατά τη κλίση του χωραφιού. Ανάλογα με το είδος του εδάφους έχει ένα μέγιστο μήκος γραμμών, οπότε πολλά χωράφια σπέρνονται κατά τη μικρή διάσταση (ουσιαστικά κατά το πλάτος και όχι το μήκος). Αυτό κάνει πολλές φορές την καλλιέργεια (τις κινήσεις των μηχανημάτων) πιο δύσκολη καθώς αυξάνει τους χρόνους στροφών κ.λπ., μεγαλώνει η επιφάνεια των χώρων στροφής (κεφαλαριών). Το πότισμα χρειάζεται άμεση επίβλεψη για την κατεύθυνση του νερού κάθε φορά που γεμίζουν τα αυλάκια και η διανομή δεν επηρεάζεται από τον αέρα που φυσά πολλές φορές, ιδιαίτερα τα απογεύματα το καλοκαίρι. Τα συστήματα τεχνητής βροχής έχουν καλύτερη απόδοση αλλά μεγαλύτερη απαίτηση σε ενέργεια για την εφαρμογή τους. Τα παλαιότερα συστήματα με τα μικρά ακροφύσια και μετακινούμενους σωλήνες είναι πια μάλλον ιστορία. Αυτά λειτουργούσαν με πιέσεις 3- 3,5 ατμοσφαιρών. Ιδιαίτερα τα συστήματα με τους αυτοκινούμενους αρδευτές (που χρησιμοποιούνται πλέον σε μεγάλη έκταση) απαιτούν πιέσεις νερού πολλών ατμοσφαιρών ( από 5-8 ανάλογα αν χρησιμοποιούν ράμπες με μικρές πιέσεις ή μεγάλα κανόνια που θέλουν 5 ατμόσφαιρες για να λειτουργήσουν ικανοποιητικά). Τα μεγάλα ακροφύσια - κανόνια είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε αέρα και πολλές φορές το πότισμα σταματά τα απογεύματα αν δεν θέλουμε να έχουμε ανομοιόμορφες φυτείες. Οι ράμπες έχουν μεγαλύτερη ομοιομορφία εφαρμογής αλλά έχουν μεγάλη ένταση βροχής (ποσότητα νερού ανά μονάδα επιφάνειας και χρόνο) που κάνει δύσκολη την απορρόφηση του νερού και σε επικλινή εδάφη προκαλεί απορροή. Τα συστήματα αυτά απαιτούν μια σημαντική επένδυση για την προμήθεια του εξοπλισμού, ενώ χρειάζονται μικρότερη επιτήρηση κατά τη λειτουργία. Τα συστήματα είναι ευέλικτα και μπορούν να μεταφερθούν από χωράφι σε χωράφι χωρίς δυσκολία. Ο βαθμός απόδοσης του εφαρμοζόμενου νερού είναι γύρω στο 75%. Τα συστήματα στάδγην είναι αυτά που έχουν τη μεγαλύτερη απόδοση του εφαρμοζόμενου νερού που φτάνει στο 90% (μεγαλύτερο για την υπόγεια εφαρμογή). Τα συστήματα έχουν σωλήνες με ενσωματωμένους σταλάκτες που απλώνονται κατά μήκος των γραμμών των φυτών συνήθως κάθε δύο γραμμές. Οι σταγόνες πέφτουν κατ’ ευθείαν στο έδαφος ελαχιστοποιώντας τις απώλειες από εξάτμιση νερού. Έχουν το πλεονέκτημα ότι δεν βρέχουν το φύλλωμα και δεν κατεβάζουν τη θερμοκρασία του φυτού, κάτι που ωφελεί το βαμβάκι. Έχουν ένα σημαντικό κόστος επένδυσης και εργασίας για το άπλωμα και μάζεμα των σωλήνων αλλά είναι εύκολη η διαχείριση όλη την περίοδο, καθώς ο αγρότης δεν έχει παρά να ανοίγει και κλείνει βαλβίδες (βάνες). Ένα σημαντικό μειονέκτημα είναι ότι το σύστημα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πότισμα φυτρώματος οπότε χρειάζεται διπλή επένδυση σε αυτοκινούμενο αρδευτή για το φύτρωμα και σωλήνες για τα υπόλοιπα ποτίσματα. Τα μεγάλα πλεονεκτήματα είναι η εξοικονόμηση νερού και ενέργειας καθώς τα συστήματα λειτουργούν με 2 ατμόσφαιρες περίπου που ελαχιστοποιεί την απαιτούμενη ενέργεια.
Εξοικονόμηση νερού επιτυγχάνεται και με τη κάλυψη του εδάφους με φυτικά υπολείμματα που μειώνει την εξάτμιση νερού ( αλλά καθυστερεί και τη θέρμανση του εδάφους την άνοιξη) ενώ η αυξημένη οργανική ουσία αυξάνει την ικανότητα αποθήκευσης νερού στο έδαφος. Η νέες τεχνολογίες και η διαφοροποιημένη άρδευση μπορούν επίσης να μειώσουν την κατανάλωση νερού και να αυξήσουν τον βαθμό απόδοσης. Αλλά γι’ αυτά στα επόμενα.
Γράφει ο Φάνης Γέμτος*
* Ο Φάνης Γέμτος είναι γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
