Ενεργός κλινικός ιατρός, δάσκαλος και ερευνητής, ιδρυτής της Νευροψυχιατρικής Υπηρεσίας του Johns Hopkins ο Δρ Κων. Λυκέτσος θεωρείται από τους πλέον ειδικούς στη φροντίδα και τη θεραπεία ασθενών με νόσο Αλτσχάιμερ και συναφείς μορφές άνοιας (ΝΑ). Ενόψει της σημερινής αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα του Ιατρικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας μιλά στην «Ε» για το πρόβλημα που απασχολεί το 10% του ελληνικού πληθυσμού, και τα συμπτώματα της νόσου, εξηγεί τις επιπτώσεις της πανδημίας του κορονοϊού στην εμφάνισή της, αλλά και στην επιδείνωση των συμπτωμάτων της, αναφέρεται στη θεραπεία με φαρμακευτικές και μη μεθόδους και δίνει το στίγμα των νεότερων εξελίξεων τόσο στη διάγνωση όσο και στη θεραπεία της άνοιας.
Παράλληλα αναλύει τους στόχους της Ελληνικής Πρωτοβουλίας ενάντια στη νόσο Αλτσχάιμερ και μιλά για τη σύνδεσή της με τον καθηγητή Νευρολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ευθ. Δαρδιώτη και τη δημιουργία κέντρου αναφοράς για κλινικές και δομές που θα υποστηρίξουν στο μέλλον ασθενείς και φροντιστές ασθενών με άνοια.
• Κύριε καθηγητά, τα τελευταία χρόνια η άνοια, το Αλτσχάιμερ, απασχολούν ολοένα και συχνότερα την ελληνική -και όχι μόνο- κοινωνία. Το πρόβλημα θα αυξάνεται ανάλογα με την αύξηση του προσδόκιμου ζωής ή υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την αυξητική τους πορεία;
- Tα τελευταία χρόνια αυξάνεται ο αριθμός των Eλλήνων που ζουν στην Ελλάδα και έχουν άνοια και αυτό οφείλεται κυρίως στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Άλλοι παράγοντες δεν επηρεάζουν στην αύξηση. Οι προβλέψεις δείχνουν σημαντικά αυξητική τάση λόγω της αύξησης του προσδόκιμου και ελπίζουμε ότι εάν επηρεάσουμε λίγο το life style των συμπατριωτών μας σε αυτή την ηλικία μπορούμε να μειώσουμε λίγο αυτά τα νούμερα γιατί ξέρουμε τώρα ότι ορισμένα προληπτικά μέτρα έχουνε σημασία. Αν ο κόσμος σταματήσει να καπνίζει εντελώς, αν αρχίσει και γυμνάζεται πιο συστηματικά, αν πηγαίνει πιο συχνά στην πρωτοβάθμια υγεία για να παραμένει υγιής, αν ο κόσμος αρχίσει να αυξάνει την κοινωνική και πνευματική του ζωή τότε όλα αυτά θα μπορούσαν να ελαττώσουν τα αυξημένα ποσοστά που προβλέπουμε.
• Σε ποιο βαθμό επίσπευσε την εμφάνιση της νόσου ή επιδείνωσε τα υπάρχοντα προβλήματα σε ασθενείς η πανδημία του κορονοϊού και ο παρατεταμένος εγκλεισμός εξαιτίας της καραντίνας;
- Έχει πράγματι σχέση. Στην πρώτη μου απάντηση μιλούσα για ζάχαρο, υπέρταση, τέτοια πράγματα, αλλά η πανδημία ήταν μία συνοσηρότητα και οι συνοσηρότητες επηρεάζουν και ευθέως και εμμέσως. Η πανδημία επηρέασε ευθέως επειδή ένας μικρός αριθμός ανθρώπων αρρώστησε και επειδή αρρώστησε επηρέασε τον εγκέφαλο και είχε κάποια επίπτωση στην επίσπευση των συμπτωμάτων ή της προόδου της αρρώστιας.
Η πιο μεγάλη επίδραση ήταν έμμεση γιατί κλειστήκαμε μέσα -και ήταν βέβαια απαραίτητο αυτό- αλλά επειδή κλειστήκαμε όλοι μέσα για αρκετό καιρό και ιδιαίτερα οι ηλικιωμένοι που ήτανε πιο ανήσυχοι και φοβόντουσαν περισσότερο, χάσαμε δύο πολύ μεγάλα κομμάτια που έχουν σημασία στον έλεγχο των συμπτωμάτων και στην πρόληψη, δηλαδή τη φυσική δραστηριότητα γιατί όταν είσαι στο σπίτι δεν βγαίνεις έξω δεν περπατάς, δεν κάνεις γυμναστική, την πνευματική και την κοινωνική δραστηριότητα.
Όλα αυτά ελαττώθηκαν και όντως είδαμε στην Αμερική και στην Ελλάδα με κάποια καθυστέρηση μηνών ίσως και χρόνων από την πανδημία είδαμε τις επιδράσεις του κλεισίματος. Εγώ είχα πολλούς ασθενείς που είχαν ελαφριά άνοια ή ήπια διαγνωσιακή έκπτωση οι οποίοι κλείστηκαν μέσα και ενώ γνωρίζαμε ότι είχαν ένα μικρό ρυθμό προόδου των συμπτωμάτων, με την πανδημία αυτή εμφανίστηκε σημαντική επιτάχυνση.
• Ποια είναι τα συμπτώματα εκείνα που θα μας δείξουν την ύπαρξη του προβλήματος;
- Ας ξεκινήσουμε τα πιο κλασικά συμπτώματα τα οποία είναι σε τρεις περιοχές: η μία είναι νοητικά γνωσιακά, δηλαδή ελάττωση της μνήμης ο άνθρωπος δεν μπορεί να θυμάται, επαναλαμβάνει ερωτήσεις και γενικότερα ότι αποτελεί κάποια αλλαγή δεν είναι συμβατή τις συνήθειες του ανθρώπου που είχε στο παρελθόν: χάνει τα κλειδιά του, μπερδεύεται στην οδήγηση αν είναι οδηγός, χάνει τον προσανατολισμό του, έχει πρόβλημα να οργανώσει βασικά πράγματα όπως να πηγαίνει να ψωνίζει, να χειρίζεται τα λεφτά του, να διαχειρίζεται μία νοικοκυρά το σπίτι της. Οι δυνατότητες δηλαδή αρχίζουν και φθίνουν. Ορισμένα από αυτά εκδηλώνονται με την ηλικία, αλλά όταν αυτά τα συμπτώματα αρχίζουν και επηρεάζουν την καθημερινότητα και τη λειτουργικότητα συνήθως δεν είναι σημάδια της ηλικίας και πρέπει να γίνει κάποια εκτίμηση.
Η άλλη κατηγορία συμπτωμάτων είναι τα λεγόμενα συμπεριφερικά. Αν ένας άνθρωπος ήταν ήρεμος και καλός -άντρας ή γυναίκα- για όλη του τη ζωή και τώρα αρχίζει είναι ευερέθιστος, αγχώνεται πολύ εύκολα, δεν κοιμάται καλά το βράδυ ξαφνικά και αυτό συνδυάζεται με τα γνωσιακά συμπτώματα ή και χωρίς αυτά μπορεί να είναι έναρξη της άνοιας με τα πρώτα συμπτώματα να μην είναι γνωσιακά, αλλά να είναι στη συμπεριφορά και την προσωπικότητα.
Και το τρίτο γκρουπ είναι τα καθαρά λειτουργικά, δηλαδή όταν ο άνθρωπος δεν μπορεί να οδηγήσει, έχει πρόβλημα στην αυτοεξυπηρέτηση, δεν μπορεί να συνεισφέρει σε οικονομικές αποφάσεις κ.λπ.
Όσον αφορά στις πτώσεις, κάναμε πριν χρόνια μια έρευνα που μελέτησε ασθενείς που είχανε σοβαρή πτώση και κάταγμα του ισχίου. Μετά τη λήψη δείγματος και μελέτη εγκεφαλονωτιαίου διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν δύο δείκτες το 90% είχαν την παθολογία της νόσου αλτσχάιμερ στον εγκέφαλο και θεωρήσαμε ότι πτώσεις σε αυτούς τους ανθρώπους μπορεί να ήταν η πρώτη εκδήλωση αυτής της εγκεφαλικής παθολογίας. Αυτή είναι η σχετικά καινούργια ιδέα και νομίζουμε ότι είναι σχετικά σπάνιο, αλλά παρόλα αυτά εάν ένας ηλικιωμένος ξαφνικά αρχίζει να έχει πτώσεις δεν είναι άσχημη ιδέα να εκτιμηθεί αν ίσως είναι πολύ αρχικά στάδια της επερχόμενης άνοιας.
• Σε ποιο στάδιο της νόσου είναι δυνατή η θεραπεία ή η επιβράδυνσή της;
- Εξαρτάται από τον ορισμό. Αν θεραπεία εδώ λέμε ότι αντιστρέφεται τελείως η εγκεφαλική πάθηση, φεύγουν τα συμπτώματα, ο άνθρωπος γίνεται καλά, αυτό δεν είναι δυνατόν. Εάν μιλάμε ότι υπάρχει κάποια επίδραση στη βιολογική εξέλιξη της αρρώστιας πιστεύουμε ότι στην ήπια γνωσιακή διαταραχή και στην ήπια άνοια, δηλαδή τα πρώτα συμπτωματικά στάδια, που η λειτουργικότητα είναι ακόμα σε καλή κατάσταση εκεί υπάρχουν κάτι φάρμακα στην αγορά στην Αμερική -δεν έχουν εγκριθεί ακόμα στην Ευρώπη- τα οποία φέρνουνε μία ελαφριά επιβράδυση κλινικά.
Αυτά τα φάρμακα μπαίνουν στον εγκέφαλο, αφαιρούν τις αμυλοειδής πρωτεΐνες που παίζουν κάποιο ρόλο στην έκφραση συμπτωμάτων και στην πρόοδο της αρρώστιας, αλλά η κλινική επιβράδυνση δεν είναι πολύ σημαντική δηλαδή μπορεί να είναι σε μέγεθος μηνών.
Αυτό είναι ήδη εφικτό, όχι στην Ελλάδα ακόμα γιατί δεν υπάρχουν αυτά τα φάρμακα είναι πάρα πολύ ακριβά, είναι περίπλοκη διαδικασία γιατί έχουν προβλήματα ασφαλείας, δημιουργούν εγκεφαλικά προβλήματα με αιμορραγίες και άλλα προβλήματα συνεπώς και πολλοί ασθενείς στην Αμερική δεν ενδιαφέρονται για αυτή την ελαφριά επιβράδυνση.
• Υπάρχουν όμως και μη φαρμακευτικές θεραπείες...
- Η προσέγγιση με τους πυλώνες της πρόληψης και της επιβράδυνσης δηλαδή καλή πρωτοβάθμια περίθαλψη για έλεγχο συνοσηρότητας, διακόπτουμε το τσιγάρο και το αλκοόλ, αυξάνουμε τη φυσική άσκηση πρέπει να γυμναζόμαστε πιο συχνά, τουλάχιστον μερικές ώρες της εβδομάδα, να τηρούμε τη λεγόμενη μεσογειακή δίαιτα.
Είναι αναγκαία κάποια φυσική άσκηση, η πνευματική και κοινωνική άσκηση. Πολλοί άνθρωποι στα πρόθυρα της άνοιας παθαίνουν απάθεια και αποσύρονται είτε γιατί φοβούνται ότι θα δημιουργηθεί θέμα δημοσίως είτε για κάποιο άλλο λόγο. Αυτή η απάθεια είναι σαν να τους κλείνεις στο σπίτι, αυτό που λέγαμε για την πανδημία, αλλά εδώ είναι σύμπτωμα της αρρώστιας. Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να διατηρούν την κοινωνική και πνευματική και φυσική άσκηση που είχαν πριν και όχι να αποσύρονται.
• Ποιες είναι οι νεότερες εξελίξεις στην επιστημονική κοινότητα τόσο για τη διάγνωση όσο και για τη θεραπεία της νόσου; Σε ποια κατεύθυνση κινείται η έρευνα;
- Η βασική εξέλιξη που έχουμε τώρα είναι κατανόηση μηχανισμού στον εγκέφαλο που μας επιτρέπει να αρχίσουμε να αναπτύσσουμε φάρμακα και βιολογικές παρεμβάσεις που μπαίνουν απευθείας απέναντι στο μηχανισμό -είπαμε το ένα παράδειγμα η αφαίρεση των αμυλοειδών θα υπάρξουν και άλλα παραδείγματα που μπαίνουν απευθείας στη βιολογία της αρρώστιας. Συγχρόνως με την κατανόηση του μηχανισμού σιγά-σιγά αναπτύσσουμε μία σειρά που βιοδείκτες, βιολογικές μετρήσεις που μας βοηθάνε στη διάγνωση, στην πρόγνωση και ίσως και στη στόχευση φαρμάκων ή άλλων αγωγών. Βιοδείκτες μπορεί να είναι μια εξέταση αίματος, μια εξέταση εγκεφαλονωτιαίου υγρού, μια απεικόνιση με μαγνητική ή με ένα pet.
Aυτή τη στιγμή έχουμε καλούς βιοδείκτες που μας λένε αν ένα άτομο είναι συμπτωματικό μπορεί να έχει Αλτσχάιμερ. Aυτό είναι πρόοδος γιατί μας επιτρέπει και διάγνωση να κάνουμε και με την κλινική καταμέτρηση των αμυλοειδών να καταλήξουμε αν είναι δυνατή η χρήση αυτών των φαρμάκων που έλεγα πριν και τα οποία ελπίζουμε κάποτε να έρθουνε στην Ελλάδα.
Κάτι αντίστοιχο θα γίνει και στο μέλλον, με την ύπαρξη μηχανισμών, που έχουνε σχέση με μία πρωτεΐνη που λέγεται TAU ή μία άλλη πρωτεΐνη που λέγεται TDP-43. Αυτές παίζουν κάποιο ρόλο στην παθογένεση των συμπτωμάτων σε μερικούς οπότε θα μπορέσουμε με τους βιοδείκτες που πιστεύουμε θα αναπτυχθούνε για αυτές τις δύο πρωτεΐνες επίσης και διάγνωση να κάνουμε και να έχουμε κάποια επίσπευση και στόχευση θεραπευτικών παρεμβάσεων.
• Είστε από τους ιδρυτές της Ελληνικής Πρωτοβουλίας ενάντια στη νόσο Αλτσχάιμερ. Τι ακριβώς είναι αυτή η πρωτοβουλία και ποιοι είναι οι στόχοι της;
- Η πρωτοβουλία ξεκίνησε το 2019 με τον συνάδερφο Παναγιώτη Βλάμο και την κυρία Βασιλική Μαχαιράκη και μετά προστέθηκε και ο συμπρόεδρος Νότης Παρασκευόπουλος και σκοπεύουμε να προετοιμάσουμε τη χώρα για την επόμενη πανδημία που θεωρούμε ότι είναι η πανδημία της άνοιας. Η Ελλάδα είναι η τρίτη σε γήρανση χώρα σε όλο την υφήλιο. Στην Ιαπωνία, ίσως σε άλλες βαλκάνιες χώρες, στην Ιταλία, την Ελλάδα τα ποσοστά είναι τεράστια. Αυτή τη στιγμή περίπου 10% του ελληνικού πληθυσμού το 2024 ασχολείται με την άνοια είτε γιατί πάσχει από συμπτώματα είτε γιατί είναι φροντιστής ασθενών.
Εμείς πιστεύουμε ότι έρχεται αυτή η πανδημία και η χώρα δεν είναι έτοιμη, δεν υπάρχει ο απαιτούμενος αριθμός και η κατανομή των κλινικών δομών για να την εξυπηρετήσει. Ο καθηγητής κ. Κ. Δαρδιώτης που είναι μέλος του πρωτοβουλίας έχει συντελέσει κομβικά στην ανάπτυξη ενός σημαντικού κέντρου στην Λάρισα, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, που θα είναι η αρχή των αναγκαίων κλινικών και άλλων δομών για την υποστήριξη των ανθρώπων. Κάνουμε έρευνα για να προβλέψουμε τον αριθμό πασχόντων με άνοια στην Ελλάδα στα επόμενα στα επόμενα 10-20 χρόνια, δηλαδή το 2035 και το 2050 και με βάση αυτόν τον αριθμό πιστεύουμε ότι θα πρέπει να κινηθεί η ανάπτυξη του κλινικών δομών. Στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη δεν έχουν αρκετές δομές αλλά έχουνε περισσότερες από άλλες περιοχές. Υπάρχουν και περιοχές της χώρας με αρκετό αριθμό ατόμων με άνοια που δεν έχουνε τίποτα. Εκεί υπάρχουν διάφοροι τρόποι να αναπτυχθούν δομές είτε απευθείας μέσα σε εκείνες περιοχές ή με τηλεϊατρική. Συγχρόνως θέλουμε να αναπτυχθεί η συμβολή Ελλήνων ερευνητών στην καταπολέμηση της άνοιας με την ανάπτυξη ερευνητικών προγραμμάτων, κυρίως μεταφραστική έρευνα στην παρούσα φάση, και στη συνέχεια να αναπτυχθεί και πιο βασική και πιο αντιδημιολογική έρευνα και αυτό σιγά-σιγά το προχωράμε μέσα στο πρωτοβουλία.
• Η γηριατρική στην οποία ειδικεύεστε διανύει τα πρώτα βήματά της στην Ελλάδα. Πόσο η παρουσία σας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας όπου αναγορεύεστε επίτιμος διδάκτορας θα συμβάλει στην ανάπτυξη της ειδικότητας στον χώρο της Κεντρικής Ελλάδας και ιδιαίτερα της Λάρισας, όπου έχει αναπτυχθεί πληθώρα δομών με προσανατολισμό τη φροντίδα της τρίτης ηλικίας;
- Προσωπικά θα ήθελα να συμβάλει. Αυτό που οραματίζεστε θα πρέπει να γίνει από την ομάδα Δαρδιώτη και τους νέους επιστήμονες και γιατρούς που θα έλξει για να έρθουνε να αναπτύξουνε αυτές τις ικανότητες. Είμαι απολύτως βέβαιος ότι αυτό μπορεί να γίνει και να καταστεί η Λάρισα σημαντικό κέντρο για τους ντόπιους ανθρώπους στη Λάρισα και γενικότερα στη Θεσσαλία, να έχουν πρόσβαση σε τέτοιες δομές, αλλά να συνεισφέρει και στο εθνικό έργο.
• Και η ειδικότητα της γηριατρικής; Ποια είναι τα επόμενα βήματα για να αναπτυχθεί;
- Εσείς αναφέρεστε στη γενική γηριατρική ως ειδικότητα. Εγώ είμαι γηροψυχίατρος ήδη υπάρχει σαν υποειδικότητα της ψυχιατρικής και οι ψυχογηρίατροι είναι ειδικοί στην άνοια. Αυτό που δεν υπάρχει ακόμα στην Ελλάδα είναι η δημιουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων για γιατρούς, νοσηλευτές, ερευνητές στην άνοια. Για παράδειγμα με τον κ. Δαριώτη να αναπτυχθεί η δυνατότητα να ελκύει νέους επιστήμονες να εκπαιδεύονται στην αντιμετώπιση της άνοιας και να πάνε κάπου αλλού ή ακόμα και στη Λάρισα να δουλέψουνε πάνω σε αυτό το τομέα.
