Το παγκόσμιο, γιατί η κριτική του ενάντια στην εκμετάλλευση του ανθρώπου και της φύσης από τη μηχανή της υποτιθέμενης ανάπτυξης με μοναδικό σκοπό το οικονομικό κέρδος δεν έπαψε ποτέ να είναι επίκαιρη.
Από τους Αμερικανούς λογοτέχνες της εποχής του, πρώτος εκείνος όρθωσε το ανάστημά του ενάντια στη δουλεία και τους επεκτατικούς πολέμους της πατρίδας του• πρώτος εκείνος άσκησε κριτική στο κράτος στηλιτεύοντας την πολιτική διαφθορά και την κακοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος• πρώτος εκείνος μίλησε για τη σημασία της ατομικής συνείδησης και της αυτογνωσίας, ονειρευόμενος μία ιδανική δημοκρατία.
Με το έργο και τις ιδέες του, που επηρέασαν όχι μόνο τους πρωτεργάτες του οικολογικού κινήματος αλλά και σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Γκάντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο Μαρσέλ Προυστ, ο Θορώ μας αποκαλύπτει την εικόνα μιας Αμερικής, ενός κόσμου, όπως θα μπορούσε και θα έπρεπε να είναι.
Μαζί με τον Ραλφ Ουάλντο Έμερσον υπήρξε ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του φιλοσοφικού και κοινωνικού κινήματος του Υπερβατισμού, θεμέλιο της νεότερης αμερικανικής λογοτεχνίας και σκέψης. Τα δύο πιο γνωστά έργα του είναι το βιβλίο Ουόλντεν ή η ζωή στο δάσος (Walden; or, Life in the Woods) και το δοκίμιο Πολιτική Ανυπακοή (Resistance to Civil Government [Civil Disobedience]). Ο Θορώ έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη γενέτειρά του, τη μικρή πόλη Κόνκορντ της Μασαχουσέτης.
* «Πήγα στο δάσος επειδή επιθυμούσα να ζήσω συνειδητά, να αντιμετωπίσω μονάχα τα ουσιώδη της ζωής και να δω αν θα μπορούσα να μάθω όσα είχε να μου διδάξει, έτσι ώστε, όταν θα ερχόταν η ώρα μου να πεθάνω, να μην ανακάλυπτα ξαφνικά ότι δεν είχα ζήσει ποτέ».
- Το 1845 ο Χένρι Θορώ εγκαθίσταται στις όχθες της λίμνης Ουόλντεν, σε μία καλύβα που χτίζει ο ίδιος, για να ζήσει μόνος στη φύση, μακριά από τους γείτονες και συμπολίτες του, να στοχαστεί και να γράψει. Καρπός της δίχρονης παραμονής του εκεί είναι το κορυφαίο Ουόλντεν, ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα όχι μόνο του 19ου αιώνα αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας διαχρονικά. Πάμπολλοι είναι οι χαρακτηρισμοί που έχουν δοθεί στο βιβλίο αυτό: αυτοβιογραφία, οικολογικό μανιφέστο, λυρικό ημερολόγιο, ποιητική πρόζα, εγχειρίδιο πρακτικής φιλοσοφίας. Το Ουόλντεν δεν είναι τίποτε απ’ όλα αυτά, αλλά όλα αυτά μαζί - και πολλά άλλα ακόμα. Στην ουσία, αποτελεί το χρονικό ενός επιτυχούς πειράματος του συγγραφέα, που σκοπό είχε να αποδείξει πως η «συνειδητή ζωή» είναι δυνατή. Κατ’ αυτή την έννοια, το Ουόλντεν είναι το ακριβώς αντίθετο ενός θεωρητικού βιβλίου. Τα πολλά και φαινομενικά ετερόκλητα στοιχεία που το συνθέτουν, σε συνδυασμό με το μοναδικό ύφος του συγγραφέα, αποκαλύπτουν ένα έργο πολύμορφο και πολυεπίπεδο: ποίηση, φιλοσοφικοί στοχασμοί, περιγραφές, ενόραση, κοινωνική και πολιτική κριτική, σάτιρα, όλα αυτά συγκροτούν ένα άκρως ενδιαφέρον κείμενο με σταθερό σημείο αναφοράς τη φύση και τον άνθρωπο μέσα σε αυτήν.
* «Πιστεύω πως πρέπει να είμαστε πρώτα άνθρωποι και μετά υπήκοοι. Το επιθυμητό είναι να καλλιεργήσουμε το σεβασμό όχι τόσο για το νόμο, όσο για το δίκαιο».
- Τον Ιούλιο του 1846 ο Θορώ συλλαμβάνεται και φυλακίζεται επειδή είχε αρνηθεί να πληρώσει τον κεφαλικό φόρο που του αναλογούσε ως Αμερικανός πολίτης, ως ένδειξη της απέχθειάς του ενάντια στο θεσμό της δουλείας και της αντίθεσής του στην εισβολή των Ηνωμένων Πολιτειών στο Μεξικό. (Έξι χρόνια πριν είχε αρνηθεί να πληρώσει τους φόρους υπέρ της εκκλησίας, μην αναγνωρίζοντας το δικαίωμα οποιασδήποτε εκκλησίας να επιβάλλει φορολογία στους πολίτες).
Η πολιτική σκέψη του Θορώ, όπως και η όλη κοσμοθεωρία του, είναι κατά βάση ανθρωπιστική. Ο άνθρωπος, το άτομο, είναι ο τελικός κριτής του τι είναι σωστό και τι λάθος. Το κράτος δεν είναι - και δεν πρέπει να είναι - ανώτερο της ατομικής συνείδησης και της ανθρώπινης ζωής. Ακόμη και η ιδέα πως οι κυβερνήσεις δεν αποτελούν παρά «αναγκαίο κακό» είναι απορριπτέα. Αν η κρατική εξουσία απαιτήσει από τον πολίτη υπακοή και πίστη, ζητώντας του να παραβεί τις επιταγές της συνείδησής του και να διαπράξει κάτι που ο ίδιος θεωρεί άδικο, τότε το καθήκον του θα είναι να μην υπακούσει – όχι ασκώντας βία, αλλά αρνούμενος να συνεργαστεί. Ο Θορώ έχει χαρακτηριστεί επαναστάτης, αναρχικός και αντικαπιταλιστής - με τη διαφορά ότι οι λύσεις που προτείνει απορρέουν από τις πράξεις των ατόμων και όχι των μαζών: η «Θορωική» επανάσταση θα επέλθει μόνο εάν ο καθένας αλλάξει πρώτα τον εαυτό του, έχοντας διαρκείς στόχους την προσωπική βελτίωση και την κοινωνική δικαιοσύνη.
* «Για να αποκαλείται κανείς φιλόσοφος δεν αρκεί μονάχα να διαθέτει οξυδέρκεια, ούτε και να ιδρύσει μια σχολή, αλλά να αγαπά τη σοφία και να ζει σύμφωνα με τις επιταγές της: μια ζωή απλή, ανεξάρτητη, γεμάτη μεγαλοψυχία και πίστη».
- Ο Θορώ συμμεριζόταν την πίστη των υπαρξιστών ότι ο άνθρωπος οφείλει να ζει τη ζωή του με περίσκεψη, αναζητώντας διαρκώς το νόημα και το σκοπό της ύπαρξης. Ως υπερβατιστής ωστόσο, θεωρούσε το συναίσθημα και τη διαίσθηση πολύ σημαντικότερα από τον στείρο ορθολογισμό. Ήταν πεπεισμένος ότι η φύση εμπεριέχει μία a priori γνώση, την οποία ο κάθε άνθρωπος, με τον δικό του, ξεχωριστό τρόπο, είναι σε θέση να αποκαλύψει και να αφομοιώσει. Επιπλέον, η ίδια η πράξη του να βιώνει κανείς τη ζωή, η πρακτική εφαρμογή του ζην, είναι πολύ πιο ουσιώδης από οποιονδήποτε στοχασμό πάνω σ’ αυτήν. Μία βασική παράμετρος της σκέψης του Θορώ είναι επομένως η εκ βάθρων αποδόμηση των αξιών και των στόχων του σύγχρονου πολιτισμού, ο οποίος βασίζεται εξ ολοκλήρου στο εμπόριο, το κέρδος, τη βιομηχανοποίηση και την παγκοσμιοποίηση. Η βιωματική σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι αυτή που θα καθορίσει την πνευματική, αισθητική και ηθική ανάπτυξή του.
Έχει λεχθεί πως αυτό που λείπει από τον Θορώ είναι κάποιο είδος κοινωνικής φιλοσοφίας, ότι αποφεύγει να διατυπώσει σκέψεις και συμπεράσματα για τις διαπροσωπικές σχέσεις των μελών της ανθρώπινης κοινωνίας. Κι όμως: αυτός ο αναχωρητής, ο υμνητής της απομόνωσης και υπέρμαχος της αυτάρκειας, ποτέ δεν καταφεύγει στην ομφαλοσκόπηση• οι στοχασμοί και οι παραινέσεις του δεν απευθύνονται στον εαυτό του, αλλά σε όλους. Ο Θορώ είναι ένας φιλόσοφος της κοινωνικής συνείδησης του σύγχρονου ανθρώπου: ο εκκεντρικός, ο τρελός του χωριού, που η αποστασιοποίησή του από την κοινωνία του επιτρέπει να της μιλά με τη φωνή του μέτρου και της λογικής. Και ας ξέρει πως «όπως η πιο αληθινή κοινωνία διαρκώς πλησιάζει τη μοναξιά, έτσι και τα πιο σπουδαία λόγια πέφτουν τελικά στη σιωπή».
* «Ποτέ δεν είναι αργά για να αποτινάξουμε τις προκαταλήψεις μας».
- Όπως είπαμε, οι απόπειρες απομυθοποίησης του Χένρι Θορώ δεν είναι λίγες. Ήδη το 1862, το έτος του πρόωρου θανάτου του από φυματίωση, ξεκίνησε στην Αμερικανική κοινότητα των γραμμάτων μία διαμάχη, η οποία εξακολουθεί να μαίνεται μέχρι σήμερα: τι ήταν τελικά ο Θορώ; Άγιος ή απατεώνας; Ανθρωπιστής ή υπερόπτης;
Έχει επικριθεί ως μισάνθρωπος, εγωιστής, πουριτανός, ναρκισσιστής, υποκριτής (που ενώ υπερηφανευόταν για την αυτάρκεια και τις ικανότητες του, στα δύο χρόνια που έμεινε στο Ουόλντεν κουβαλούσε τα άπλυτά του στη μητέρα του• που καυχιόταν ότι ζούσε μια σκληρή ζωή στη φύση, τη στιγμή που η λίμνη Ουόλντεν απείχε μόλις ενάμισι μίλι από το κέντρο του Κόνκορντ• που φυλακίστηκε μεν για την πολιτική ανυπακοή του, αλλά μόνο για μια νύχτα, αφού την επομένη κάποιοι συγγενείς του πλήρωσαν το πρόστιμο και αφέθηκε ελεύθερος.)
Η αντιφατική προσωπικότητα του Θορώ εύκολα γίνεται αντιληπτή μέσα από τα γραπτά του: περιγράφει τις εναλλαγές των συναισθημάτων και των διαθέσεών του με τον ίδιο τρόπο που καταγράφει τον καιρό και τις εποχές που αλλάζουν. Οι απόψεις του άλλοτε φαντάζουν προοδευτικές για την εποχή του, άλλοτε συντηρητικές. Άλλοτε υπερασπίζεται την αλλαγή, άλλοτε πάλι δηλώνει υπέρμαχος της παράδοσης. Με σιγουριά μπορούμε να πούμε πως ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ ήταν ένας αληθινός ρομαντικός (και επομένως κυνικός), ένα φιλελεύθερο, πρακτικό πνεύμα προερχόμενο από μία πουριτανική, προτεσταντική παράδοση, ένας λαϊκός λόγιος, ένας άνθρωπος της εποχής του και του τόπου του, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του ολόκληρη στην παρατήρηση και την κατανόηση αυτών των δύο, καταφέρνοντας τελικά να τα υπερβεί – και γι αυτό ακριβώς το έργο του αποκτά αξία παγκόσμια και διαχρονική.
Γράφει ο Βασίλης Αθανασιάδης*
*Ο Βασίλης Αθανασιάδης είναι μεταφραστής, δάσκαλος Αγγλικών και Γερμανικών και μουσικός. Εκτός από το Walden ή ζωή στο δάσος (Κέδρος 2007) έχει μεταφράσει τη συλλογή με κείμενα του Χένρι Ντέιβιντ Θορώ με γενικό τίτλο Περιπλανήσεις – φιλοσοφικοί στοχασμοί (Κέδρος 2013)
Τη σειρά επιμελείται ο Αχιλλέας Κούμπος
