* Του Αλέξη Πολίτη
Με τον καθηγητή Πνευμονολογίας Κωνσταντίνο Γουργουλιάνη συναντηθήκαμε στο προσωπικό του γραφείο στην Πνευμονολογική Κλινική του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου της Λάρισας. Σε έναν σεμνό, φιλόξενο και μικρό, θα τόλμαγα να πω, χώρο, αν αναλογιστεί κανείς την τεράστια πολύχρονη προσφορά του ίδιου και της ομάδας του τόσο στην αέναη μάχη του θεραπεύειν όσο και στο ερευνητικό κομμάτι με διεθνείς πρωτιές, αναγνώριση και αναρίθμητες διακρίσεις.
Ο χρόνος, θαρρείς, περνά από πάνω του και δεν αφήνει σημάδια. Αειθαλής, ακούραστος, ευγενής, δημοκράτης, με προσωπικότητα κρυστάλλινη και βλέμμα βαθύ γαλάζιο, διαπεραστικό. Με πολλές σημαντικές υποχρεώσεις και άλλες τόσες ευθύνες. Ένας επιτυχημένος καθηγητής Πνευμονολογίας, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, καταξιωμένος ερευνητής και συγγραφέας, που σίγουρα δεν αρκέστηκε ούτε μια ώρα ζωή του, στις δάφνες των αξιωμάτων, αλλά επέλεξε και επιλέγει το δύσκολο δρόμο.
Αυτόν της διά βίου πνευματικής εξέλιξης και προσφοράς. Αυτόν που τον οδήγησε τόσο φυσικά κι αναμενόμενα για όσους τον γνωρίζουν, στο τελευταίο δύσκολο βήμα, στο τελευταίο εγχείρημα, στο τελευταίο στοίχημα. Το οποίο επισκίασε την κοινή επαγγελματική μας ιδιότητα, μιας και για πρώτη φορά ίσως δεν μιλήσαμε για πνευμονικές νόσους, για αντικαπνιστικό αγώνα ή για ιατρικά ερευνητικά πρωτόκολλα.
Η κουβέντα έγινε με αφορμή το πρωτοποριακό ελληνικό ντοκιμαντέρ «Πνοή Ζωής» των σκηνοθετών Δημήτρη Βερνίκου και Πόλυς Βλάχου, που έκανε πρεμιέρα προ ημερών ανά την ελληνική επικράτεια. Ένα κινηματογραφικό «παιδί» του κ. Γουργουλιάνη που πραγματεύεται την τρομαχτική νόσο που ακούει στο όνομα φυματίωση και τον ατρόμητο έρωτα, που πήρε σάρκα και οστά, χάρη στο προσωπικό του αρχείο, στο πλούσιο αρχειακό υλικό της κλινικής, στις αφηγήσεις και στην συνολικά αμέριστη συμπαράστασή του. Και κυρίως χάρη στο ανήσυχο πνεύμα του.
* Λέγεται ότι η φυματίωση συνόδευε πάντα το ανθρώπινο γένος, θεωρείται δε ότι είναι τόσο παλαιά νόσος όσο και η ανθρωπότητα. Μέχρι την Ιπποκρατική περίοδο η φυματίωση θεωρείτο ιερή νόσος και οι ασθενείς εναπόθεταν τις ελπίδες τους για ίαση σε θεϊκές δυνάμεις. Σήμερα με τη ραγδαία πρόοδο της φαρμακολογίας και της θεραπευτικής εν γένει, είναι βαθειά η πεποίθηση του κόσμου ότι η φυματίωση ανήκει πλέον στο χρονοντούλαπο της ιατρικής ιστορίας σαν μια κακιά ανάμνηση, όπως η π.χ. λέπρα. Είναι όντως έτσι κύριε Γουργουλιάνης;
- Στην κλινική μας, την Πνευμονολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας διαγιγνώσκονται κάθε χρόνο περίπου 40 νέα περιστατικά με φυματίωση κυρίως σε Έλληνες αλλά και σε μετανάστες. Ευτυχώς τα αντιφυματικά φάρμακα είναι αποτελεσματικά και όλοι σχεδόν οι ασθενείς ιώνται. Η αύξηση της φυματίωσης συσχετίζεται με την οικονομική κρίση, την μετανάστευση και τους πολέμους. Επομένως εάν δεν αλλάξει κάτι, περιμένουμε τα επόμενα χρόνια περισσότερους ασθενείς με φυματίωση. Το σύστημα υγείας της χώρας μας πρέπει να προετοιμασθεί για την αντιμετώπιση αυτού του κοινωνικού προβλήματος.
* Τι είναι το «Πνοή Ζωής»; Είναι άλλο ένα ντοκιμαντέρ για τη Φυματίωση; Κι αν όχι, ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που το διαφοροποιούν και το κάνουν ξεχωριστό; Και πώς γεννήθηκε η συγκεκριμένη ιδέα;
- Η ταινία ΠΝΟΗ ΖΩΗΣ είναι μια δημιουργία των σκηνοθετών Δημήτρη Βερνίκου και Πόλυς Βλάχου και βασίζεται στις αφηγήσεις ανθρώπων που έζησαν στο Σανατόριο του Πηλίου. Μιλάει για νέους με φυματίωση που νοσηλεύονταν για μήνες ή για χρόνια, σχεδόν απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο με πιθανότερη έκβαση τον θάνατο αφού δεν υπήρχε θεραπεία. Ο έρωτας ήταν σχεδόν αναπόφευκτος και τις περισσότερες φορές θεραπευτικός και ζωογόνος. Η Ντορέττα νοσηλευόμενη στο Σανατόριο περιγράφει αυτό το διάστημα ως το καλύτερο της ζωής της. Η παράλληλη ιστορία της Άννας Σικελιανού, γυναίκας του ιδρυτή του Σανατορίου γιατρού Καραμάνη ξαναζωντανεύει. Και για τις δυο σημαντικές γυναίκες ο έρωτας φαίνεται ότι τελειώνει με την απομάκρυνση τους από το Σανατόριο ή μάλλον μπορεί να αρχίζει όταν επιστρέφουν στην πραγματική ζωή αλλά οι αναμνήσεις, τις συνοδεύουν για πάντα.
* Με ποιον τρόπο συλλέξατε το υλικό της ταινίας; Αργά, δύσκολα και βασανιστικά, με πισωγυρίσματα και αντιστάσεις ή ήταν ένα εύκολο ταξίδι που ολοκληρώθηκε γρήγορα λόγω της βαθειάς γνώσης του αντικειμένου από μέρους σας?
- Όταν βρέθηκα στη Λάρισα ως νέος επίκουρος καθηγητής το 1994 ανακάλυψα το Σανατόριο του Πηλίου για τα επιτεύγματα του στην ιστορία της ιατρικής αλλά κυρίως για το λογοτεχνικό κύκλο που αναπτύχθηκε εκεί στο «Μαγικό Βουνό» με τη συμμετοχή του Σικελιανού, του Παλαμά, του Σεφέρη, του Τσάτσου με μια ομάδα φοιτητών φθάσαμε εκεί, σώσαμε ότι βρήκαμε, βιβλία και σκεύη, αλλά κυρίως μια γενιά φοιτητών ιατρικής και τώρα γιατρών μπολιάσθηκαν με μια καταπληκτική ιστορία που αναδεικνύει την κοινωνική διάσταση της φυματίωσης.
* Μετά από χρόνια έρευνας και μάχιμης ιατρικής, αναμένει κανείς ότι θα υπήρχε στην κατοχής σας άφθονο διαθέσιμο υλικό για τη νόσο και την ιστορική της εξέλιξη. Πώς ήταν στην πράξη η διαδικασία της σύνθεσης, της δημιουργίας και του μοντάζ - ώστε να προκύψει τελικά ένα τόσο άρτιο ντοκιμαντέρ - και ποιες οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε;
- Η αρτιότητα του ντοκιμαντέρ οφείλεται στην εμπειρία και τις ικανότητες του Δημήτρη Βερνίκου. Πριν φθάσουμε όμως εκεί, όλες οι πληροφορίες που είχαν συλλεγεί κυρίως με βάση τις προσωπικές αναμνήσεις της Άννας Σικελιανού όπως τις διηγήθηκε σε μένα αποτυπώθηκαν σε ένα μυθιστόρημα που γράψαμε με τον καθηγητή Νίκο Κυριαζή, ένα λεύκωμα με φωτογραφικό υλικό και δεδομένα σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και την Ανίτα Πρασσά. Αυτό το λεύκωμα περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων αδημοσίευτες επιστολές του Άγγελου Σικελιανού και στοιχεία για μια εποχή που με μια πρώτη ματιά έχει αρκετές ομοιότητες με το σήμερα.
* Πόσο εύκολα όλες τούτες οι μικρές, καθημερινές, κάποιες ίσως αυτοτελώς ασήμαντες και άλλες καλά κρυμμένες λεπτομέρειες, ανασυντέθηκαν ενώπιον του κινηματογραφικού φακού;
- Θαυμάζω τη δουλειά του σκηνοθέτη, τη βρίσκω πολύ δημιουργική και αρκετά δύσκολη. Η ταινία ΠΝΟΗ ΖΩΗΣ είναι μια καταγραφή τεσσάρων παράλληλων ιστοριών. Όσο και αν σας φαίνεται περίεργο ένας από τους πρωταγωνιστές είναι το ίδιο το Πήλιο! Εκεί έγινε το πρώτο σανατόριο στη χώρα μας, όπως στα ψηλά βουνά της Ευρώπης στήθηκαν τα καλυτέρα σανατόρια.
* Πόσα χρόνια ετοιμάζατε τούτο το project; Τι σας έχει μείνει περισσότερο από τη μακρόχρονη προετοιμασία της ταινίας;
- Η συλλογή του υλικού άρχισε το 1994 και δεν τελείωσε ακόμα. Το ντοκιμαντέρ είναι μια απεικόνιση που νομίζω ότι θα ζωντανεύει το σανατόριο κάθε φορά που θα προσβάλλεται.
* Τι έχει να πει το «Πνοή Ζωής» για το σήμερα; Η ταινία είναι ένα καλλιτεχνικό έργο, ή ταυτόχρονα κι ένα έργο μνήμης κι εγρήγορσης απέναντι στην αέναη μάχη με τη φυματίωση;
- Πιστεύω ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Για την ιστορία της ιατρικής αυτό είναι χρήσιμο γιατί οι επιστήμονες μπορούν να προβλέψουν πχ τις επιδημίες γρίπης και άλλων λοιμωδών νοσημάτων. Η ταινία «ΠΝΟΗ ΖΩΗΣ» είναι ένα έργο μνήμης και εγρήγορσης. Θα έλεγα ένας ύμνος στην ολιστική αντιμετώπιση της ασθένειας και μια προβολή ενός γιατρού του Καραμάνη, πρότυπου που ήταν ταυτόχρονα φιλόσοφος, ανθρωπιστής, θεολόγος και μεγάλος ιδεολόγος.
* Από τα πρώτα σανατόρια στην Ελλάδα λειτούργησε το 1905 «η Σωτηρία», που έκτισε και λειτούργησε με δικά της χρήματα η ωραία αρχόντισσα των Αθηνών Σοφία Σλήμαν και σήμερα λειτουργεί ως Γενικό Νοσοκομείο «Η ΣΩΤΗΡΙΑ». Πόσα Σανατόρια λειτούργησαν συνολικά στην Ελλάδα; Ποια η αποστολή τους και ποια η διαφορά τους από τη Σπιναλόγκα για τη Λέπρα? Επιδίωκαν δηλαδή κατά κύριο λόγο τη θεραπεία ή την απομόνωση των νοσούντων;
- Η «πρωταγωνίστρια» της ταινίας Ντορέττα στα 92 χρόνια της σήμερα, περιγράφει βραδιές στο Σανατόριο γεμάτες ποίηση, συζητήσεις, χορούς και μέρες με βόλτες στο χιόνι. Οι ασθενείς στα Σανατόρια ζούσαν μακριά από τους δικούς τους, αλλά κοντά στον πολιτισμό και την τέχνη. Στην Ελλάδα σχεδόν σε κάθε βουνό υπήρχε Σανατόριο και πάντα μια αρχόντισσα όπως πχ στο σανατόριο της Μάνας στην Αρκαδία ή η Σοφία Σλήμαν στην Αθήνα. Υπερηφανεύομαι να λέω ότι στο δικό μας σανατόριο όπως καταγράφεται και στην ταινία, έζησαν αρκετές αρχόντισσες δηλαδή χαρισματικές γυναίκες με σημαντική προσωπικότητα.
*Ο ασθενής με φυματίωση συνεχίζει μέχρι σήμερα να στιγματίζεται; Η ρετσινιά που για δεκαετίες συνόδευε τη νόσο εξακολουθεί να υφέρπει στις κοινωνίες του δυτικού κόσμου;
- Ακόμα και σήμερα δεν δηλώνονται τα περιστατικά με φυματίωση και όχι σπάνια ηλικιωμένοι ασθενείς προτιμούν να μάθουν ότι πάσχουν από καρκίνο παρά από φυματίωση. Κάθε κρούσμα φυματίωσης ιδιαίτερα σε μετανάστη αντιμετωπίζεται ως πηγή μόλυνσης. Δεν είναι σπάνιο να απολύονται ασθενείς από τη δουλειά τους μετά τη διάγνωση φυματίωσης. Πρέπει όλοι να γνωρίζουν ότι η φυματίωση υπάρχει και είναι ιάσιμη νόσος.
* Σας ανησυχεί περισσότερο ο εφησυχασμός, ή οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη δυνατότητα έγκαιρης και εύκολης πρόσβασης στη θεραπεία των ευάλωτων και όχι μόνο πληθυσμών;
- Στην σημερινή οικονομική κρίση έχουν ατονήσει οι προληπτικές εξετάσεις και οι εμβολιασμοί. Αρκετοί συνάνθρωποι μας εργάζονται πολλές ώρες σε αντίξοες συνθήκες. Οι ασθενείς με φυματίωση φθάνουν με καθυστέρηση στο γιατρό, όταν ήδη έχουν έρθει σε επαφή με άλλους συνανθρώπους τους.
* Ποιοι οι μύθοι και ποιες οι αλήθειες για το χτικιό κύριε Γουργουλιάνη;
- Χτικιό είναι η φθίση, δηλαδή η απώλεια βάρους, η καταβολή, η αδυναμία. Παλιότερα αυτό αντιστοιχούσε σχεδόν πάντα με φυματίωση. Στις μέρες μας υπάρχουν πάρα πολλά νοσήματα όπως δυστυχώς ο καρκίνος του πνεύμονα που έχουν τα ίδια ευρήματα.
* Η ολοένα αυξανόμενη λαθρομετανάστευση με την αθρόα εισροή μεταναστών από χώρες αμφίβολου έως και ανύπαρκτου υγειονομικού επιπέδου μπορεί να αποτελέσει μια υγειονομική βόμβα, με έξαρση των κρουσμάτων ή ακόμα και επιδημική εξάπλωση της νόσου στη χώρα;
- Για τη χώρα μας η φυματίωση εξακολουθεί να είναι κυρίως νόσος των Ελλήνων. Ο κίνδυνος της φυματίωσης νομίζω ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί για να απομονώσει τους μετανάστες. Πρέπει όμως να ενταθούν τα προληπτικά μέτρα και να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης τους. Έτσι ο κίνδυνος για μόλυνση από ανθεκτική φυματίωση θα περιορισθεί.
* Με το χέρι στην καρδιά κύριε Καθηγητά: Τί είναι πιο δύσκολο τελικά; Να θεραπεύεις τη φυματίωση ή να αποτυπώνεις το μυστήριο και το μύθο που δικαίως και διαχρονικά την ακολουθεί στη μεγάλη οθόνη;
- Στις ημέρες μας όλοι σχεδόν οι ασθενείς με φυματίωση θεραπεύονται πλήρως. Η ειδικότητα της Πνευμονολογίας την οποία κατέχω και διδάσκω προέρχεται από τη φυματολογία, όπως τα σύγχρονα ψυγεία από τις παγοκολόνες, τα μεγάλα φορτηγά από τις άμαξες. Αυτή η πορεία της εξέλιξης η πραγματική δηλαδή ιστορία της ειδικότητας μας αποτυπώνεται με μεγάλη επιτυχία στο ντοκιμαντέρ.
* Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια; Να αναμένουμε κάποιο ντοκιμαντέρ εν ίδει σίκουελ από την ομάδα σας όσον αφορά τη φυματίωση;
- Θα ήμουν πολύ ευτυχής εάν η καθημερινή μου προσπάθεια στην εκπαίδευση των φοιτητών ιατρικής και των νέων γιατρών δημιουργούσε πρότυπα. Η μυθιστορηματική ζωή των πρωταγωνιστών του ντοκιμαντέρ σίγουρα θα μπορούσε να γίνει μια ταινία μεγάλου μήκους με ηθοποιούς. Μέσα μου ο κλινικός γιατρός νικάει τον δάσκαλο. Απλώς με αυτές τις πρωτοβουλίες η ήδη ενδιαφέρουσα καθημερινή άσκηση της ιατρικής γίνεται γοητευτική και σίγουρα πιο ανθρώπινη.
ΥΓ: Από το δελτίο τύπου του ντοκιμαντέρ:
“...Τι είναι ένα βουνό; Από προχτές ρωτιέμαι. Τι είναι ένα βουνό;...” Γ. Σεφέρης - Τετάρτη 21 Αυγούστου 1939 - Μέρες Γ΄
To 1908 ο Πηλιορείτης γιατρός Γεώργιος Καραμάνης υποψιάζεται ότι πάσχει από φυματίωση. Iδρύει το πρώτο ορεινό Σανατόριο στην Ελλάδα στα Χάνια Πηλίου και αφιερώνει το υπόλoιπο της ζωής του, στη θεραπεία της φυματίωσης. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και στη συνέχεια ο πρώτος παγκόσμιος, μετατρέπουν το Σανατόριο σε κοιτίδα θεραπείας της φυματίωσης.
Το 1919 φτάνει στο Σανατόριο η Άννα Καμπανάρη και αναστατώνει τη ζωή του γιατρού Καραμάνη αλλά και ολόκληρου του Σανατορίου. Ο γιατρός Καραμάνης την παντρεύεται παρά τα 30 χρόνια που τους χωρίζουν. Το Σανατόριο λόγω των επαφών της Άννας με την αθηναϊκή διανόηση, μετατρέπεται σε πόλο έλξης για τον Παλαμά, το Σεφέρη, τον Τσάτσο, τον Σικελιανό. Ο γοητευτικός Άγγελος Σικελιανός θα σαγηνεύσει την Άννα και το Σανατόριο θα γεννήσει έναν μοιραίο έρωτα.
Επειδή όμως η φυματίωση είναι μια αρρώστια με ρομαντική θεραπεία, το Σανατόριο έμελλε να γεννήσει κι άλλους έρωτες. Με την αποχώρηση των Γερμανών από το Πήλιο, ο Γιατρός Καραμάνης έρχεται σε συμφωνία με την Εβραϊκή Φιλανθρωπική Οργάνωση της Αμερικής "JOINT" για τη νοσηλεία Φυματικών Εβραίων απ’ όλη την Ελλάδα και από τα Στρατόπεδα Συγκέντρωσης της Γερμανίας. Η θεραπευτική αγωγή και η φροντίδα του γιατρού, δίνουν ζωή στους Εβραίους ασθενείς κι εκείνοι δίνουν ξανά ζωή στο ταλαιπωρημένο από τον πόλεμο Σανατόριο.
Η Ελληνοεβραία Ντορέττα Μέντα φτάνει στα 24 της, στο Σανατόριο του Πηλίου. Και όπως η ίδια εμπιστεύεται πολύ αργότερα στην κόρη της, στο Σανατόριο πέρασε τις πιο ωραίες στιγμές της ζωής της. Μάλλον ήταν η μαγική δύναμη του βουνού, ίσως και ο πόνος της ασθένειας που έχει ανάγκη τον έρωτα για να τον απαλύνει, αλλά το φαγητό και ο καθαρός αέρας δεν έμελλε να είναι η μοναδική της απόλαυση. Στο Σανατόριο γνωρίζει τον Γκι. Τον έρωτα της ζωής της. Περνάνε μαζί 6 μήνες γεμάτους όνειρα και σχέδια για το μέλλον. Οι εποχές όμως είναι σκληρές και η μοίρα μάλλον σκληρότερη. Με τον θάνατο του γιατρού η ζωή του Σανατορίου σβήνει. Για τη Ντορέττα όμως η ζωή επιφυλάσσει εκπλήξεις!!
Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ “Πνοή Ζωής” δημιουργήθηκε από τους Δημήτρη Βερνίκο και Πόλυ Βλάχου με την αμέριστη συμπαράσταση του Κωνσταντίνου Γουργουλιάννη Καθηγητή Πνευμονολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, την υποστήριξη της Πνευμονολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και την οικονομική στήριξη των Φαρμακευτικών Εταιρειών AstraZeneca, Elpen, Galenica s.a., GlaxoSmithKline, Pfizer Hellas, Chiesi, Novartis Hellas.
Η Πνευμονολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ιδρύθηκε το 1999 και από τότε νοσηλεύει χίλιους πεντακόσιους ασθενείς και δέχεται δέκα χιλιάδες στα εξωτερικά της ιατρεία απ’ όλη σχεδόν την κεντρική Ελλάδα ετησίως. Τριακόσιες περίπου ερευνητικές εργασίες από τους συνεργάτες της Κλινικής έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά του εξωτερικού και έχουν χρησιμοποιηθεί ως αναφορές σε πέντε χιλιάδες άλλα επιστημονικά άρθρα. Μέχρι τώρα έχουν εκδοθεί αρκετά βιβλία με θέμα την ιστορία της Ιατρικής και έχουν οργανωθεί εκδηλώσεις με κύριο αντικείμενο την ιστορία της Φυματίωσης.
---------------------------
*Ο Αλέξης Πολίτης είναι ιατρός Πνευμονολόγος της Μονάδας Εντατικής Θεραπείας του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας και δημοσιογράφος
