Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Έπειτα από παράκληση πολλών συμπολιτών μας οι οποίοι δεν κατόρθωσαν για διάφορους λόγους να παρακολουθήσουν την εκδήλωση που έλαβε χώρα στο Γενή τζαμί την Παρασκευή 20 Νοεμβρίου, θα παραθέσουμε σε δύο συνέχειες το κείμενο της εισηγήσεως του συντάκτη της στήλης, που είχε τον τίτλο «Το Γενί Τζαμί της Λάρισας. Ιστορική διαδρομή». Την εκδήλωση αυτή διοργάνωσαν από κοινού η Εφορεία Αρχαιοτήτων και ο Σύλλογος Φίλων του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας και είχε σαν θέμα «Το Γενί Τζαμί. Μια διαδρομή στον χρόνο». Θα πρέπει απλώς να προσθέσω ότι το κείμενο της ομιλίας αυτής έχει ειδικά προσαρμοσθεί για τον γραπτό λόγο και επιπλέον έχουν προστεθεί και διευκρινιστικές υποσημειώσεις, οι οποίες στον προφορικό λόγο είναι δύσκολο να αναπτυχθούν.
Πρώτα απ’ όλα θα πρέπει να χαιρετήσουμε με ιδιαίτερη ικανοποίηση την επίσημη πλέον έναρξη της λειτουργίας του Διαχρονικού Μουσείου έπειτα από τρεις ημέρες. Και με την ευκαιρία των εγκαινίων αυτών πρέπει να τονίσουμε πως, παρά το γεγονός ότι όλα τα σύγχρονα μεγάλα ιδρύματα πολιτισμού της πόλεώς μας (η Δημοτική Πινακοθήκη, η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο και τώρα το Διαχρονικό Μουσείο) πέρασαν από ένα πολύχρονο κατασκευαστικό στάδιο και μια εξ ίσου ψυχοφθόρα προπαρασκευαστική προετοιμασία λειτουργίας τους, τελικά αποδόθηκαν στο κοινό της Λάρισας με λαμπρότητα και με την αισιόδοξη προοπτική να αποτελέσουν κυψέλες πολιτιστικών δράσεων και εκδηλώσεων και ισχυρό όπλο στη φαρέτρα της για την διεκδίκηση του τίτλου της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021.
Το Γενί τζαμί της Λάρισας ή το τζαμί όπως το γνωρίζουμε όλοι, αποτελεί το μοναδικό ίσως σήμερα απομεινάρι της τουρκοκρατίας στην πόλη μας, αν και όπως όλα δείχνουν, κατασκευάσθηκε όταν πλέον η Λάρισα είχε απελευθερωθεί. Από τα 70 και πλέον τζαμιά που αναφέρει στο βιβλίο του ο Θεόδωρος Παλιούγκας[1] και τα οποία κατασκευάσθηκαν στη Λάρισα κατά τα 450 χρόνια τουρκοκρατίας της, νομίζω ότι δεν διασώθηκε κανένα, αν εξαιρέσει κανείς το Μπαϊρακλί τζαμί,που βρισκόταν στη γωνία των σημερινών οδών Παπαφλέσσα και Όσσας στον λόφο του Φρουρίου, κάποια υπολείμματα του οποίου αποκαλύφθηκαν τυχαία το 1993, έπειτα από μια πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στο ζαχαροπλαστείο που βρισκόταν στη θέση αυτή.
Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ
Κατά διαστήματα το τζαμί αυτό έφερε διαφορετικές ονομασίες, χωρίς καμία απ’ αυτές να θεωρείται επίσημη.
-- Σήμερα έχει επικρατήσει να ονομάζεται Γενί τζαμί, δηλαδή Νέο τέμενος, αλλά σε καμιά γραπτή πηγή από την περίοδο της κατασκευής του μέχρι πρόσφατα δεν αναφέρεται η ονομασία αυτή σαν επίσημη. Ίσως ο όρος «νέο» να επικράτησε κατά τους πρώτους χρόνους της λειτουργίας του, επειδή λόγω του χρόνου κατασκευής θεωρείται το νεότερο τέμενος της πόλεως. Υπάρχει όμως και η περίπτωση να οικειοποιήθηκε από τους μουσουλμάνους το ίδιο όνομα που είχε κάποιο γειτονικό μικρό τέμενος που καταστράφηκε.
-- Ο λόγιος μοναχός από τον Άγιο Λαυρέντιο του Πηλίου Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης[2] το αναφέρει ως τζαμί Σιάουλο, γιατί η περιοχή νότια του τζαμιού, εκεί όπου συναντιούνται οι σημερινοί δρόμοι Κύπρου- 28η Οκτωβρίου- 23η Οκτωβρίου (πρώην Βόλου)- Νικηταρά και Όγλ, ονομαζόταν μέχρι τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα Σιάουλο.
-- Επίσης είχε και άλλες ονομασίες ανάλογα με το όνομα της πλατείας με την οποία συνορεύει. Ο δημοσιογράφος Βάσος Καλογιάννης το αναφέρει ως Ντερβίς τζαμί γιατί βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της πλατείας Ντερβίς μπέη, όπως λεγόταν στα τέλη του 19ου αιώνα η σημερινή πλατεία δημάρχου Αγαμέμνονα Μπλάνα.
-- Ο καθηγητής του Γυμνασίου της προπολεμικής Λάρισας Ιωάννης Παπαγιαννόπουλος το αναφέρει σαν τζαμί της πλατείας Ανακτόρων, όπως ονομαζόταν τότε η πλατεία. Το 1924 με την ανταλλαγή των πληθυσμών η πλατεία αυτή γέμισε από πρόχειρες παράγκες οι οποίες στέγαζαν καταστήματα των προσφύγων.
--Όταν το 1933 στον χώρο της πλατείας κτίσθηκε από τον δήμαρχο Μιχαήλ Σάπκα η Δημοτική Αγορά, από τότε το συναντάμε και σαν τζαμί της Νέας Αγοράς.
Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ
Στο θέμα αυτό επικρατούσε μέχρι πρόσφατα σύγχυση, γιατί δεν υπήρχαν γραπτές τεκμηριωμένες μαρτυρίες. Βέβαια παρατηρούμε ότι η αρχιτεκτονική του μορφή εξωτερικά έχει πλούσια νεοκλασικά στοιχεία. Είναι γνωστό ότι ο ρυθμός αυτός είχε ευδοκιμήσει στην αρχιτεκτονική πολλών κτιρίων στην Ελλάδα από το 1850 μέχρι το 1920 περίπου. Άρα το τζαμί αυτό πρέπει να είχε κατασκευασθεί κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Όμως τόσο ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης στον χάρτη του 1880 που έχει ενσωματωμένο στο βιβλίο του[3], όπως και το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο πόλεως του 1883-1884, δεν το αναφέρουν. Αντιθέτως το αναφέρει, όπως προείπαμε, ο μοναχός Ζωσιμάς ως τζαμί Σιάουλο το 1892. Άρα θα πρέπει να κατασκευάσθηκε μεταξύ των ετών 1884 και 1892. Σαν επιβεβαίωση του γεγονότος αυτού έχουμε την καταγραφή του τεμένους σε χαρακτικά από δύο τουλάχιστον ξένους δημοσιογράφους, οι οποίοι βρέθηκαν στη Θεσσαλία για να καλύψουν τις διάφορες φάσεις του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897.Περιέχονται στα βιβλία του Σουηδού Arvid Westerκαι του Γάλλου HenriTurot.
Όμως πριν από λίγα χρόνια, το 2012, ο Θανάσης Μπετχαβές εντόπισε σε παλιά εφημερίδα της Λάρισας, την «Ομόνοια», στο φύλλο της 4ης Οκτωβρίου 1891, μια μικρή είδηση, με πολύ σπουδαίο όμως για το θέμα μας ενδιαφέρον. Η είδηση έχει ως εξής: «Την εσπέραν της χθες απαίσιον δυστύχημα έλαβε χώραν εις το απέναντι των Ανακτόρων ανεγειρόμενον τουρκικόν τέμενος. Ο αυτόθι εργαζόμενος νέος Χρήστος Χαρταλάμης ολισθήσας κατέπεσεν από αρκετού ύψους επί μαρμάρου, μείνας επί τινα λεπτά αναίσθητος. Κατόπιν μετεφέρθη εις το στρατιωτικόν νοσοκομείον, ένθα τω εδόθησαν αι πρώται ιατρικαί βοήθειαι και εκείθεν εις το Κουτλιμπάνειον Νοσοκομείον ένθα νοσηλεύηται». Επομένως ως έτος ιδρύσεως του Γενί τζαμί πρέπει να θεωρήσουμε χωρίς αμφιβολία το 1891.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ
Η αρχιτεκτονική μορφή του κτιρίου ακολουθεί φόρμες νεοκλασικές, τουλάχιστον στην εξωτερική του εμφάνιση. Το περιγράφει με λεπτομέρειες και με ωραία σχέδια ο Θεόδωρος Παλιούγκας στοβιβλίου του «Η Λάρισα κατά την τουρκοκρατία (1423-1881).Εδώ θα αρκεσθούμε μόνον σε ορισμένα σημεία. Η κυρία είσοδος βρίσκεται στη βόρεια πλευρά και ολόκληρο το κτίσμα είναι υπερυψωμένο. Στην πλευρά αυτή έφερε στοά στηριγμένη σε τέσσερες πεσσούς, η οποία καλυπτόταν με τρεις χαμηλούς τρούλους. Οι εξωτερικές πλευρές ήταν στολισμένες με νεοκλασικά στοιχεία. Στη ΒΔ γωνία υψωνόταν ο μιναρές που ερείδονταν σε ευρεία και ισχυρή βάση. Ψηλά διαμορφωνόταν ο εξώστης με χαμηλό στηθαίο, το οποίο έφερε κάθετες ραβδώσεις και κορυφωνόταν σε μια κωνική οξεία απόληξη. Το τελευταίο αυτό τμήμα κατέρρευσε με τον σεισμό του Μαρτίου του 1941 και έτσι ο μιναρές διατηρείται σήμερα συντηρημένος μέχρι τον εξώστη. Το κτίριο περιβαλλόταν από αυλή στην οποία υπήρχαν δύο τάφοι επιφανών Οθωμανών και μια σκεπαστή φιάλη. Ολόκληρο τον χώρο, κτίσμα και αυλή, περιτριγύριζε παλαιότερα ψηλός μαντρότοιχος με δύο πόρτες. Την κεντρική που οδηγούσε στο κλιμακοστάσιο της εισόδου στο τζαμί και μια άλλη ανατολικότερα, η οποία δεν υπάρχει σήμερα, και εξυπηρετούσε μια σειρά από έξη δωμάτια, κάτι σαν κελιά, τα οποία και αυτά δεν σώθηκαν. Στη θέση τους το 1930 κτίσθηκε η κατοικία της οικογένειας Ιωάννη Σηλυβρίδη, η οποία κατεδαφίσθηκε το 1993 για να δημιουργηθεί το σημερινό πολυώροφο κτίσμα.
(Συνέχεια)
[1]. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α΄, Λάρισα (1996) σελ. 237-345.
[2].Ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης (1835-1902) είχε πλούσιο ερευνητικό και ιστορικό έργο. Εκάρη μοναχός στη μονή Εσφιγμένου του Άθω και αργότερα εγκατέλειψε το Άγιον Όρος και διατηρώντας το σχήμα του, εγκαταστάθηκε στον Βόλο, όπου ίδρυσε βιβλιοπωλείο. Γύριζε ολόκληρη τη Θεσσαλία και συγκέντρωνε πλούσιο υλικό σχετικά με την τοπική ιστορία και τον πολιτισμό. Τις μελέτες του αυτές τις δημοσίευε σε δύο περιοδικά που εξέδιδε.
[3]. Επαμεινώνδας Γ. Φαρμακίδης, Η Λάρισα. Από των Μυθολογικών χρόνων, μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926).
