Προσφυγική αγορά στην πλατεία Ανακτόρων-1931

ΛΑΡΙΣΑ ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ, ΧΙΛΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ...

Μέρος από τα πρόχειρα καταστήματα που έστησαν οι πρόσφυγες το 1924 στην πλατεία Ανακτόρων (δημάρχου Μπλάνα). Φωτογραφία του Moritz Blumenthal. 1931.

Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
[e-mail]

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922, ακολούθησε το 1923-24 και ο αφελληνισμός της Μικράς Ασίας με την ανταλλαγή των πληθυσμών.

Περίπου 1.500.000 πρόσφυγες από τις προαιώνιες ελληνικές περιοχές της Ανατολίας κατέκλυσαν τον ελληνικό χώρο, μέσα στον οποίο διασκορπίσθηκαν ανομοιόμορφα. Και στην πόλη μας έφθασε σημαντικός αριθμός προσφύγων, οι οποίοι με κάποιον τρόπο έπρεπε να αποκατασταθούν όχι μόνον οικιστικά, αλλά και επαγγελματικά. Επιτάχθηκαν οικίες, ξενοδοχεία, δημόσια και ιδιωτικά καταστήματα, ναοί, μέχρι και τα κτίρια του Αρσακείου [1], για τη στέγασή τους. Για την επιβίωσή τους, επιτράπηκε στους επαγγελματίες πρόσφυγες η ανέγερση προσωρινών καταστημάτων στην πλατεία Ανακτόρων. Αυτή βρισκόταν στο κέντρο της πόλης, απέναντι από τα παλαιά Ανάκτορα της Λάρισας (τη σημερινή περιοχή του Δημοτικού Ωδείου) και την πλατεία του Αγίου Βησσαρίωνος. Την περίοδο εκείνη ο χώρος της πλατείας ήταν γυμνός, ισοπεδωμένος, με χωμάτινο έδαφος, ενώ μια σειρά αναιμικών δένδρων περιέτρεχε περιφερειακά, στο ύψος των πεζοδρομίων, το τεράστιο οικόπεδο. Στη συνέχεια θα παρακολουθήσουμε τα γραφόμενα από τον δήμαρχο Μιχαήλ Σάπκα γύρω από την παρουσία των προσφυγικών καταστημάτων και την προσπάθεια της Δημοτικής Αρχής να απομακρύνει τους επαγγελματίες πρόσφυγες και στη θέση της πλατείας να ανεγείρει σύγχρονη Δημοτική Αγορά. Γράφει ο Μιχ. Σάπκας [2]:
«Εις την Πλατείαν ταύτην, ότε κατά το 1923 το κύμα των εκπατριζομένων εκ Μικράς Ασίας κατόπιν της Μικρασιατικής καταστροφής προσφύγων έφθασεν και εις την Λάρισαν, ο Δήμος επιθυμών και αυτός να φανή αρωγός, προς πρόχειρον περίθαλψιν αυτών, διέθηκε την Πλατείαν των Παλαιών Ανακτόρων προς εγκατάστασιν υπό τύπον προσωρινότητος και στέγασιν αυτών, και παρέσχε προς τούτο πάντα τα μέσα. Η προσωρινότης, όμως, της εγκαταστάσεως παρετείνετο επί έτη (…). Και ενώ η εγκατάστασις εις παράγκας των προσφύγων συνεχίζετο, το Υπουργείον ίνα καταστήση μονιμοτέραν και νομιμοτέραν ταύτην, διά της υπ’ αριθ. 74537 της 10ης.8.28 αποφάσεώς του προέβη εις την επίταξιν της Πλατείας (...) και εζητείτο η ταχύτατη σύνταξις κτηματολογίου του δημοτικού χώρου της πλατείας Ανακτόρων προς απαλλοτρίωσιν και διανομήν ταύτης εις παραγκούχους πρόσφυγας (...). Δι’ εκτεταμένου εγγράφου μας προς το Υπουργείον Προνοίας διεκτραγωδήσαμεν την κατάστασιν εις ήν έχη περιέλθη η κεντρική αύτη πλατεία της πόλεως εκ της εγκαταστάσεως εις αυτήν των παραγκούχων προσφύγων. Αποτελεί επικίνδυνον ανθυγιεινήν εστίαν διά την πόλιν και καταφύγιον παντός κακοποιού στοιχείου και ότι διά της ληφθείσης αποφάσεως υπό του Υπουργείου μονιμοποιείται η ελεεινή, αθλία και επικίνδυνος αύτη κατάστασις (…). Ίνα εκδηλώσωμεν το ενδιαφέρον μας σαφέστερον υπέρ των παραγκούχων και ίνα πείσωμεν τούτους ότι δεν επιδιώκει ο Δήμος την εκτόπισίν των εκ της πλατείας, αλλά ενδιαφέρεται μάλλον διά την μόνιμον και ασφαλή επαγγελματικήν αποκατάστασιν όπως καταστώσι οικονομικώς αυτάρκεις, εκαλέσαμεν τούτους και τους υπεσχέθημεν κατηγορηματικώς ότι εις την ανεγερθησομένην Δημοτικήν Αγοράν θα εγκατασταθώσι εις τα καταστήματα αυτής κατά προτίμησιν και προτεραιότητα αυτοί δι’ αρκετά έτη αντί ευτελεστάτου μισθώματος, εντελώς εικονικού, καθοριζόμενον υπό επιτροπής εις ήν θα μετέχωσι αντιπρόσωποί των και ότι η υποστήριξις αύτη θα παρέχηται υπό του Δήμου μέχρι πλήρους επαγγελματικής αποκαταστάσεως και αυταρκείας (…). Εδήλωσαν πάντες ότι αποδέχονται ευγνωμόνως πάσας τας ανωτέρω υποσχέσεις μου και μας επέδωκαν έγγραφον δήλωσιν περί τούτου και ότι μετά τα ανωτέρω, αυτοβούλως θα απομακρύνωσι τας παράγκας των εκ της πλατείας (…). Έβλεπον, όμως, ότι αι υποσχέσεις και αι προθέσεις των παραγκούχων δεν ήσαν ειλικρινείς. Διά τούτο διά της προς τα Υπουργεία Προνοίας και Εσωτερικών αναφοράς μου εζήτουν την απομάκρυνσιν των παραγκών άμα τη ενάρξει των εργασιών ανεγέρσεως της Αγοράς (….) ίνα σώσωμεν την πλατείαν ταύτην από την αυθαίρετον και παράνομον κατάληψιν και να αποφύγωμεν το αίσχος της εγκαταστάσεως μονίμως επ’ αυτής εις το κεντρικώτερον σημείον της πόλεως οικισμού αηδούς, βρωμερού, προχείρου, όλως ανεπιθυμήτου εις την πόλιν, επικινδύνου δε και εις την υγείαν και την ασφάλειαν της πόλεως».
Είναι αλήθεια ότι τα καταλύματα και τα καταστήματα των προσφύγων στην πλατεία αυτή ήταν πρόχειρα, κατασκευασμένα από ξύλα και λαμαρίνες, χωρίς χώρους υγιεινής, χωρίς τρεχούμενο νερό [3] και τα περισσότερα ήταν τόποι περιθωριακών ατόμων, ανεπάγγελτων, αλκοολικών, όπως ο Νταβίντωφ (ο Λιάπκιν του Καραγάτση), παρηκμασμένων καλλιτεχνών, όπως ο ζωγράφος Παντόλφης, ο καραγκιοζοπαίκτης Γιάνναρος και πολλοί άλλοι.
Η Φωτοθήκη Λάρισας, από την περίοδο ακόμη της δημιουργίας της (2016), αναζητούσε φωτογραφίες από τα προσφυγικά αυτά καταστήματα της πλατείας Ανακτόρων, αλλά εις μάτην. Ο Βόλος, που είχε και αυτός μεγάλο κύμα προσφύγων, είχε πλούτο φωτογραφικού υλικού από τη δραστηριότητα των προσφύγων της. Ώσπου πριν λίγες ημέρες ο Θωμάς Κυριάκος, ιδρυτικό μέλος της Φωτοθήκης και ανύστακτος ιχνηλάτης φωτογραφιών της παλιάς Λάρισας και της περιοχής, εντόπισε σε διαδικτυακή ιστοσελίδα φωτογραφία του 1931 που δημοσιεύουμε σήμερα, την ταυτοποίησε και τη διέδωσε, ώστε να γίνει κτήμα όλων μας.
Νομίζω ότι η φωτογραφία δεν θέλει εξηγήσεις. Ο μιναρές και το κτίσμα του Γενί Τζαμί προσανατολίζουν τον αναγνώστη. Απλώς να προσθέσουμε ότι ο δρόμος της φωτογραφίας πρέπει να ξεκινάει από την οδό Ολύμπου, καταλήγει στην οδό Αμαλίας και είναι παράλληλος με τη σημερινή οδό Βενιζέλου. Για τη Φωτοθήκη είναι ένα σπουδαίο εύρημα, άσχετο με την καλλιτεχνική του αξία, και γι’ αυτό αισθάνεται υπερήφανη.
————————————-
[1]. Το Αρσάκειο στεγαζόταν σε κτίρια τα οποία καταλάμβαναν τη γωνία των σημερινών οδών Ηπείρου και Ασκληπιού, στο σημείο όπου τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια κατασκευάστηκε το κτιριακό συγκρότημα του ΙΚΑ. Εδώ και μερικές δεκαετίες το τελευταίο κατεδαφίσθηκε και στη θέση του υπάρχει σήμερα ελεύθερος και αναξιοποίητος τεράστιος χώρος.
[2]. Από το ανέκδοτο χειρόγραφό του με τον γενικό τίτλο «Αναμνήσεις», στο κεφάλαιο «Αναμνήσεις από την ανέγερσιν της Δημοτικής Αγοράς».
[3]. Το δίκτυο ύδρευσης της Λάρισας τέθηκε σε λειτουργία από τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο στις 7 Δεκεμβρίου 1930.