Το Αλσος των Νυμφών

ΙΧΝΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΛΙΑ ΛΑΡΙΣΑ

Άνοιξη στο ανάχωμα του Αλκαζάρ. Έργο του ζωγράφου Ζήση Τσαπράζη. Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ. Κατσίγρα.

Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου ([e-mail])

Μπήκαμε για τα καλά στην άνοιξη, για πολλούς την ωραιότερη εποχή του χρόνου. Ήδη προ δύο ημερών γιορτάσαμε την Πρωτομαγιά, που αποτελεί την κορύφωση της άνοιξης. Αυτήν την περίοδο αναζωογονείται η φύση, οργιάζει η βλάστηση και οι περιπατητές επισκέπτονται τους χώρους πρασίνου της πόλης, για να απολαύσουν το άρωμα των ανθισμένων λουλουδιών και τη ζωογόνο δύναμη του ήλιου. Ένας από τους πιο προσφιλείς χώρους των περιπατητών είναι και το ολοπράσινο αυτήν την εποχή Αλκαζάρ. Ο χώρος αυτός από την εποχή της Τουρκοκρατίας μέχρι και σήμερα έχει αλλάξει πολλές ονομασίες, ανάλογα και με τους σκοπούς για τους οποίους χρησιμοποιήθηκε. Οι όροι Μπελεντιέ Μπαχτσέ, Μεριάς, Πλατεία του Άρεως, Αλκαζάρ, Άλσος των Νυμφών, είναι οι πιο γνωστοί.
Μπελεντιέ Μπαχτσές σημαίνει στα τουρκικά Δημοτικός Κήπος και κατά τον Γιώργο Ζιαζιά τον όρο αυτό χρησιμοποιούσαν οι μουσουλμάνοι της Λάρισας για να χαρακτηρίσουν την ευρεία περιοχή που βρισκόταν στην αριστερή όχθη του Πηνειού, από τη γέφυρα μέχρι περίπου το σημερινό στάδιο Αλκαζάρ. Μεριάς [1] συνήθως ονομαζόταν μέχρι και πρόσφατα μια εκτεταμένη, επίπεδη και άγονη έκταση που εκτεινόταν από το σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το μνημείο της Εθνικής Αντίστασης, έργο του Φιλόλαου Τλούπα, μέχρι το Αισθητικό Άλσος περίπου. Χώροι με την ονομασία Πλατεία ή Πεδίον του Άρεως [2] συναντάμε και σε άλλες ελληνικές πόλεις. Έχω γνωστές τέτοιες ονομασίες στην Αθήνα, τον Βόλο, την Τρίπολη, ασφαλώς θα υπάρχουν και σε άλλες πόλεις. Η ονομασία Αλκαζάρ, αντίθετα με τα όσα κατά καιρούς έχουν γραφεί, ανιχνεύεται ήδη στη Λάρισα από τα πρώτα χρόνια της προσάρτησης της Θεσσαλίας στο Ελληνικό κράτος και προήλθε από την παρουσία ομώνυμου καφενείου στην περιοχή [3]. Άλσος των Νυμφών ονομάσθηκε το 1903 με εισήγηση της βασίλισσας Όλγας [4], η οποία ερχόταν τακτικά στη Λάρισα μετά την απελευθέρωση, συνοδεύοντας τον σύζυγό της Γεώργιο Α’. Τοπογραφικά ο συγκεκριμένος χώρος αρχίζει από τη γέφυρα, ορίζεται μεταξύ της αριστερής όχθης του Πηνειού και του οδικού δρόμου προς Τύρναβο και εκτείνεται περίπου μέχρι το σημερινό Αισθητικό Άλσος. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ο χώρος αυτός, επίπεδος και γυμνός όπως ήταν, χρησίμευε για ασκήσεις του τουρκικού στρατού και παρελάσεις. Μια εικόνα του χώρου μπορεί κανείς να σχηματίσει αν μελετήσει προσεκτικά τις υδατογραφίες που σχεδίασε ο Βαυαρός αξιωματικός Ludwig Koellnberger, όταν την άνοιξη του 1834 επισκέφθηκε την τουρκοκρατούμενη Λάρισα με μικρό τμήμα του Βαυαρικού Εκστρατευτικού Σώματος του Ελληνικού Βασιλείου [5].
Με την είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων στη Λάρισα μετά την απελευθέρωση του 1881, ο Μεριάς χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινός χώρος στρατοπέδευσης μονάδων πυροβολικού του ελληνικού στρατού σε σκηνές. Διασώθηκε μάλιστα και φωτογραφία του 1881 η οποία αποτυπώνει την παρουσία μεγάλου αριθμού σκηνών στην περιοχή. Από το 1889 στη θέση αυτή αναπτύσσονταν οι προσωρινές πρόχειρες εγκαταστάσεις της ετήσιας εμποροζωοπανήγυρης της Λάρισας, η οποία ξεκινούσε στις 24 Σεπτεμβρίου και διαρκούσε άλλοτε μία και άλλοτε δύο εβδομάδες.
Από τις πρώτες ενέργειες μετά την απελευθέρωση των δημοτικών αρχόντων και φιλοπρόοδων σωματείων της Λάρισας υπήρξε η αξιοποίηση του χώρου αυτού. Στα 142 χρόνια που μεσολάβησαν από το 1881 μέχρι σήμερα η περιοχή αυτή, άλλαξε πολλές φορές μορφή και φιλοξένησε διάφορα κτίσματα και μνημειακούς χώρους.
Σήμερα ξεκινώντας από τα σκαλάκια που οδηγούν στον κεντρικό δρόμο του άλσους, δεξιά βρίσκεται ακόμη η αναθηματική στήλη για του πεσόντες αξιωματικούς και οπλίτες του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Για πολλά χρόνια η στήλη αυτή αποτέλεσε το Ηρώο της πόλης. Δίπλα του, με φροντίδα του ακάματου αρχιάτρου Δημητρίου Παλιούρα στήθηκαν τέσσερις χάλκινες προτομές, έργα του Τυρναβίτη γλύπτη και καθηγητή του Μετσοβίου Πολυτεχνείου Γεωργίου Καλακαλλά. Του ήρωα του 1821 Αθανασίου Διάκου, του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, του ιστορικού της Λάρισας Επαμεινώνδα Φαρμακίδη και του ανθρώπου που νίκησε τη μάστιγα της ελονοσίας στρατιωτικού ιατρού Εμμανουήλ Μανουσάκη. Στην αριστερή πλευρά του άλσους είναι στημένη η προτομή του Κώστα Κρυστάλλη, της οποίας τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 21 Ιανουαρίου 1940, με τη φροντίδα του Ομίλου Εκδρομέων Λαρίσης (Ο.Ε.Λ.).
Μετά τις τέσσερις προτομές που αναφέραμε, κατασκευάστηκε το 1883 επί δημαρχίας Αργυρίου Διδίκα (1882-1883), μαρμάρινη οκτάγωνη υπερυψωμένη εξέδρα, στην οποία τις Κυριακές και στις διάφορες γιορτές, η φιλαρμονική ορχήστρα (μπάντα) του στρατού εκτελούσε μουσικά προγράμματα. Μετά από λίγα χρόνια η εξέδρα μεταφέρθηκε στο μέσον της Κεντρικής πλατείας.
Ακολουθούσε στη σειρά το εξοχικό κέντρο “Αλκαζάρ” το οποίο βρισκόταν ακριβώς στη θέση όπου σήμερα υπάρχει το Κηποθέατρο. Η ονομασία του κέντρου διατηρήθηκε η ίδια όλα αυτά τα χρόνια, αλλά η μορφή του και οι ιδιοκτήτες του άλλαξαν αρκετές φορές.
Το 1903 η “Φιλοδασική Ένωσις” δενδροφύτευσε ολόκληρη την περιοχή και απέναντι από το κέντρο Αλκαζάρ ο γεωπόνος της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής Ιωάννης Κατσίγρας, πατέρας του ιατρού Γ. Ι. Κατσίγρα, στόλισε το 1911 την περιοχή με ένα θαυμάσιο κήπο, ο οποίος βελτιωμένος με σύγχρονα μέσα υπάρχει μέχρι σήμερα.
Στο τέλος του κεντρικού δρόμου του άλσους, εκεί που σήμερα έχει στηθεί το επιβλητικό Μουσείο της Εθνικής Αντίστασης, ξεκινούσε ο χώρος όπου γινόταν το παζάρι της Λάρισας. Το πρώτο παζάρι πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1889, έπειτα από πρωτοβουλία του τότε δημάρχου Διονυσίου Γαλάτη (1887-1891). Όπως θυμούνται οι παλαιότεροι, η εμποροπανήγυρη, δηλ. οι παράγκες που στέγαζαν τα πρόχειρα καταστήματα, ξεκινούσε από τα σκαλάκια του κεντρικού δρόμου και έφθανε περίπου μέχρι το ύψος του ποδοσφαιρικού γηπέδου. Εκεί που σήμερα βρίσκεται το κολυμβητήριο και τα διπλανά γήπεδα τένις και μπάσκετ, γινόταν η ζωοπανήγυρη.
Το 1931, επί δημαρχίας Μιχαήλ Σάπκα δημιουργήθηκε στην ευρύτερη περιοχή το Δημοτικό Γυμναστήριο [6], το οποίο προοριζόταν για τα αθλητικά σωματεία της Λάρισας. Ο αθλητικός αυτός χώρος με τον καιρό εξελίχθηκε στο Στάδιο Αλκαζάρ.
Στο βοηθητικό γήπεδο ποδοσφαίρου που βρίσκεται μετά τη νέα περιφερειακή οδό που κατασκευάσθηκε πρόσφατα και κοντά στην ανακουφιστική κοίτη του Πηνειού, βρισκόταν το Ιπποδρόμιο, όπου από το 1900 μέχρι το 1935, παράλληλα με το παζάρι τελούνταν Πανελλήνιοι Ιππικοί Αγώνες με μεγάλη επιτυχία.
Στην αριστερή όχθη του Πηνειού και παράλληλα με την πορεία του ποταμού αναπτύχθηκε το 1935, μετά τα αντιπλημμυρικά έργα που έγιναν από την αγγλική εταιρεία Boot, ένα ανάχωμα. Αρχικά αυτό επιστρώθηκε και δημιουργήθηκε προσβάσιμος δρόμος, ο οποίος αργότερα ασφαλτοστρώθηκε, οι παρυφές του δενδροφυτεύτηκαν και έγινε η γνωστή «Λεωφόρος by pass”ή «Οδός Υγείας». Η εικόνα που δημοσιεύεται σήμερα είναι του Λαρισαίου ζωγράφου Ζήση Τσαπράζη και απεικονίζει το ανάχωμα αυτό κατά τη διάρκεια της άνοιξης, με τα δένδρα ανθισμένα.
-----------------------------------------------
[1]. “Ως θέσις της εμποροπανήγυρεως επιλέχθηκε η περιοχή «Μεριάς», μεγάλης εκτάσεως χώρος, ο οποίος εκτείνεται πέραν της μεγάλης γεφύρας του Πηνειού, παραλλήλως προς την οδόν την άγουσαν εις Τύρναβον”, γράφει εφημερίδα της Λάρισας στις 15 Οκτωβρίου 1888.
[2]. Ως Πεδίον του Άρεως ήταν γνωστός κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους ένας ευρύς και ανοικτός χώρος στην αρχαία Ρώμη, αφιερωμένος στον θεό του πολέμου Άρη, όπου συνέρχονταν οι Ρωμαίοι για την εκλογή αρχόντων της πόλης και ήταν συγχρόνως και πεδίο ασκήσεων και παρελάσεων. Στο πρόγραμμα της Γεωργοκτηνοτροφικής Εκθεσης της Λάρισας που πραγματοποιήθηκε το 1900 αναφέρεται ότι: «Η έκθεσις γενήσεται εν ειδικώ Εκθετηρίω ανεγειρομένω επί της παρά τον Πηνειόν πλατείας του Άρεως».
[3]. Στις 11 Αυγούστου 1882 η εφημερίδα της Λάρισας «Ανεξαρτησία» έγραφε: «Χθες εν πλήρει μεσημβρία εγένετο παρανάλωμα του πυρός το πέραν της γεφύρας κείμενον Αλκαζάρ...», ένα κτίριο το οποίο ήταν διώροφο. Και στην εφημερίδα «Αστήρ της Θεσσαλίας» της 12ης Μαΐου 1884 υπάρχει δημοσιευμένη η εξής διαφήμιση: «Παγωτά διαφόρων ειδών. Πωλούνται εις το εξωχικόν καφφενείον Αλκαζάρ».
[4]. Με πρωτοβουλία της βασίλισσας Όλγας ιδρύθηκε και στην πόλη μας, «Φιλοδασική Ένωσις». Σκοπός της ήταν να συμβάλλει στη δημιουργία πρασίνου στην ευρύτερη περιοχή της Λάρισας. Με τη συμβολή μονάδων μηχανικού υπό τον λοχαγό Σαπουντζάκη και μαθητών του Γυμνασίου, δενδροφυτεύτηκε η περιοχή του Αλκαζάρ κατά μήκος της αριστερής όχθης του Πηνειού, μέχρι το κτήμα Παπασταύρου, περίπου μέχρι εκεί που αρχίζει σήμερα το Στάδιο Αλκαζάρ. Αυτός ο τεράστιος χώρος πρασίνου ονομάσθηκε από τον Δήμο «Άλσος των Νυμφών», όρος που με τον χρόνο είχε ατονήσει, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες άρχισε να χρησιμοποιείται και καλόν είναι η χρήση του να γίνεται πιο συχνά.
[5]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος. 1834. Στρατιωτική αντιπροσωπεία επισκέπτεται την τουρκοκρατούμενη Λάρισα, εφ. «Ελευθερία», φύλλο της 19ης Ιανουαρίου 2020.
[6]. Στα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου της 26ης Ιουλίου 1930 διαβάζουμε: «Μετ’ εισήγησιν του Δημάρχου Μ. Σάπκα, προτείνοντος όπως εις τον πέραν της γεφύρας του Πηνειού ποταμού χώρον του Αλκαζάρ του ανήκοντος εις τον Δήμον, κειμένου πλησίον του Κήπου Παπασταύρου...καθορισθή γήπεδον 15 στρεμμάτων, ήτοι 100 χ 150 τετρ. μέτρων, προς ανέγερσιν Γυμναστηρίου δια την εγκατάστασιν των Αθλητικών Σωματείων της πόλεως...».