Οι περισσότεροι απ' αυτούς είχαν μεγάλη περιουσία, με απέραντες γαιοκτησίες στον θεσσαλικό κάμπο και άφθονα ακίνητα μέσα στην πόλη. Η συνθήκη του Βερολίνου του 1878 δεν τους στέρησε το δικαίωμα της επικαρπίας των ιδιοκτησιών τους και ο βίος τους ήταν ράθυμος μεν, αλλά και σπάταλος. Η πλήρης αποχώρηση των Τούρκων από τη Λάρισα έγινε μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924. Επομένως επί 43 έτη η παρουσία τους ήταν έντονη, η συμβολή τους στην οικονομική ζωή της πόλης αισθητή και η συμβίωση με τους Έλληνες καλή, καθώς όσοι Τούρκοι παρέμειναν έτρεφαν φιλικά αισθήματα απέναντι στους χριστιανούς. Μη ξεχνάμε ότι ο πρώτος δήμαρχος της Λάρισας ήταν μουσουλμάνος, όπως επίσης μερικοί Οθωμανοί εκλέχθηκαν βουλευτές και δημοτικοί σύμβουλοι κατά τα πρώτα μετά την απελευθέρωση χρόνια.
Η παρουσία τους ως πολίτες του νέου ελληνικού κράτους δεν τους στέρησε επίσης και το δικαίωμα της ελεύθερης εξάσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων τους, της παρουσίας τους στην καθημερινή ζωή της πόλης και της συναναστροφής με τους παλιούς Έλληνες φίλους τους. Επειδή όλοι τους ήταν εισοδηματίες, χωρίς να εργάζονται, σπαταλούσαν καθημερινά τις ώρες τους σε τόπους συνάθροισης με άλλους ομοεθνείς τους. Τέτοιοι χώροι ήταν τα καφενεία της Λάρισας, τα οποία εκείνη την εποχή ήταν πολλά, όπως εξ άλλου και σήμερα. Εκεί μέσα οι περισσότεροι απολάμβαναν εκτός από το καθημερινό τους ρόφημα, συνήθως καφές, και την ιεροτελεστία του καπνίσματος με ναργιλέ. Μια συνήθεια πολύ διαδεδομένη από καιρό στους τουρκογενείς κατοίκους της Ανατολής και όχι μόνον. Όσοι ταξίδευσαν στην Κωνσταντινούπολη θα υπέπεσε στην αντίληψή τους το γεγονός ότι στα καφενεία της Πόλης υπάρχει εκτεταμένη χρήση του ναργιλέ ακόμα και σήμερα από ανθρώπους κάθε ηλικίας, καθώς αποτελεί μια απόλαυση διαφορετική από το τσιγάρο.
Η συσκευή αυτή του καπνίσματος έχει σαν βάση μια γυάλινη φιάλη με ψηλό και στενό στόμιο, η οποία γέμιζε μέχρι το μέσον με νερό. Το στόμιο έκλεινε αεροστεγώς και επέτρεπε μόνον την είσοδο κατακόρυφου μεταλλικού σωλήνα, η άκρη του οποίου βρισκόταν λίγα εκατοστά κάτω από την επιφάνεια του νερού της φιάλης. Στην άλλη άκρη του σωλήνα προσαρμοζόταν μια μικρή εστία, συνήθως κεραμική, με διάτρητο πυθμένα, ο λεγόμενος «λουλάς». Μέσα στο δοχείο αυτό τοποθετούσαν μια ποικιλία περσικού καπνού που χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά για τον ναργιλέ, το «τουμπεκί», κομμένο σε πολύ μικρά κομμάτια. Όσο πιο ψιλοκομμένο ήταν το τουμπεκί τόσο καλύτερη θεωρούνταν η ποιότητά του. Ο κατακόρυφος σωλήνας έφερε στα πλάγια ένα στόμιο (ή και περισσότερα), στο οποίο προσαρμοζόταν επιμήκης και εύκαμπτος σωλήνας, το λεγόμενο «μαρκούτσι». Ο σωλήνας έφθανε και αυτός στο επάνω μέρος της φιάλης, χωρίς όμως να βυθίζεται στο νερό. Το μαρκούτσι ήταν πλούσια στολισμένο και χρυσοκέντητο και κατέληγε σε επιστόμιο συνήθως από ήλεκτρο. Στη συνέχεια μετά την τοποθέτηση του καπνού, με μια μεταλλική τσιμπίδα τοποθετούσαν πάνω από το χαρμάνι, που προηγουμένως είχε συμπιεσθεί ελαφρά με το χέρι, τεμάχια αναμμένου κάρβουνου. Έτσι μόλις ο καπνιστής άρχιζε να ρουφά, αραιωνόταν ο αέρας μέσα στη φιάλη. Η δημιουργούμενη αρνητική πίεση οδηγούσε τον καπνό από το αναμμένο τουμπεκί μέσω του κατακόρυφου σωλήνα στη φιάλη, προκαλώντας φυσαλίδες και αναταραχή στο νερό με υπόκωφο θόρυβο το λεγόμενο «γουργουρητό». Με αυτόν τον τρόπο ο καπνός φιλτράρονταν κατά μίαν έννοια και πολύ καθαρότερος έφθανε με το μαρκούτσι στο στόμα του καπνιστή. Ουσιαστικά το πέρασμα του καπνού μέσα από το νερό όπου φιλτράρονταν, αποτελούσε το βασικότερο χαρακτηριστικό το οποίο διαφοροποιούσε τον ναργιλέ από τις άλλες συσκευές καπνίσματος.
Όπως είναι φυσικό τα παλιά καφενεία της Λάρισας, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, αλλά και μετά την απελευθέρωση διέθεταν ναργιλέδες. Εξ άλλου και πολλοί χριστιανοί προτιμούσαν το ηδονικό αυτό κάπνισμα. Ειδικότερα τα καφενεία που ήταν απλωμένα γύρω από την πλατεία Ανακτόρων (σήμερα δημάρχου Μπλάνα) τα προτιμούσαν οι Τούρκοι, γιατί εκεί κοντά βρισκόταν το Γενί Τζαμί, ένα από τα λίγα μουσουλμανικά τεμένη που λειτουργούσε στη Λάρισα μετά την απελευθέρωση του 1881. Έτσι δεν τους ήταν δύσκολο, μετά την πρόσκληση του μουεζίνη από τον εξώστη του μιναρέ για προσευχή, να αφήνουν τα αναπαυτικά καθίσματα του καφενείου και τον ναργιλέ, να πηγαίνουν στο τζαμί να προσεύχονται και να επιστρέφουν στην καθημερινή τους συνήθεια, χωρίς κόπο.
Από τα καφενεία της παλιάς Λάρισας τα οποία διέθεταν ναργιλέδες σπουδαιότερο ήταν το «Τουρκικό Καφενείο». Στεγαζόταν στο ισόγειο της διώροφης οικοδομής που βρισκόταν στη γωνία των οδών Αλεξάνδρας (Κύπρου) και Αχιλλέως (Παναγούλη). Το οίκημα ανήκε στον ιατρό και δήμαρχο της Λάρισας Μιχαήλ Σάπκα[1]. Στον επάνω όροφο κατοικούσε η οικογένεια Σάπκα, ενώ το ισόγειο από παλιά ήταν κλασικός καφενές παλιάς εποχής, η πελατεία του οποίου πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1924 αποτελούνταν αποκλειστικά από Τούρκους. Το εσωτερικό του ήταν επιπλωμένο κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ικανοποιεί τους τεμπέληδες και οκνηρούς μουσουλμάνους. Διέθετε αναπαυτικούς καναπέδες όπου ξάπλωναν τα κορμιά τους ή κάθονταν σταυροπόδι, έδιναν την παραγγελία του καφέ, ο οποίος σημειωτέον σερβιριζόταν σε κουπάκια χωρίς χερούλια και στη συνέχεια απολάμβαναν τους ναργιλέδες με το νανουριστικό γουργουρητό τους, που τους οδηγούσε πολλές φορές στην αποχαύνωση. Μερικοί απ' αυτούς έβαζαν στον καπνό και μια μικρή δόση από αφιόνι[2] και ονειρεύονταν τα ουρί του παραδείσου. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων με την ανταλλαγή των πληθυσμών, το καφενείο αυτό συνέχισε τη λειτουργία του, απλώς μετονομάσθηκε σε «Αβέρωφ». Η χρήση του ναργιλέ συνεχίστηκε στην αρχή και από τους Έλληνες, αλλά βαθμιαία καταργήθηκε η χρήση του.
Άλλο κεντρικό καφενείο το οποίο χρησιμοποιούσε ναργιλέδες ήταν του Δημητρίου (Μήτσου) Μπόκοτα. Βρισκόταν στο ισόγειο του μεγάρου Μεχμέτ Χατζημέτο, το οποίο καταλάμβανε τη γωνία Αλεξάνδρας (Κύπρου) και Φιλελλήνων και είναι περισσότερο γνωστό σαν Λέσχη Ασλάνη. Το καφενείο διέθετε ναργιλέδες, λειτουργούσε επί πολλά χρόνια και λόγω της κεντρικής του θέσης είχε πελατεία και από διερχόμενους επισκέπτες.
Το ίδιο κεντρική θέση κατείχε και το καφενείο του Μαλάκη, καθώς βρισκόταν στο ισόγειο του ξενοδοχείου «Το Στέμμα», στη βόρεια πλευρά της Κεντρικής πλατείας «Θέμιδος». Σ' αυτό σύχναζαν πολλοί εμπορευόμενοι οι οποίοι έκλειναν συμφωνίες πίνοντας τον καφέ και ρουφώντας το ναργιλέ.
Τα δύο τελευταία καφενεία με τον σεισμό και τους βομβαρδισμούς του 1941 καταστράφηκαν. Μεταπολεμικά το μόνο καφενείο το οποίο διατηρούσε ναργιλέδες ήταν το «Εμπορικόν». Βρισκόταν μεταξύ της Στρατιωτικής Λέσχης και του Φαρμακείου του Αγαμ. Αστεριάδη. Προσέρχονταν σ' αυτό οι πελάτες της παλιάς εποχής που προτιμούσαν αντί τσιγάρου να καπνίσουν ναργιλέ. Ο Κώστας Περραιβός αναφέρει ότι τακτικός πελάτης των ναργιλέδων του «Εμπορικού» ήταν ο διευθυντής της εφημερίδας της Θεσσαλονίκης Ιωάννης Βελλίδης, κάθε φορά που θα περνούσε από την Λάρισα[3]. Γι' αυτόν και για άλλους δύο-τρεις πελάτες του, ο Ιωάννης Πολύζος, ο οποίος ήταν ο τελευταίος ενοικιαστής του καφενείου «Εμπορικόν», διατηρούσε μέχρι την κατεδάφισή του δύο ναργιλέδες.
[1]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος. Το σπίτι του Μιχαήλ Σάπκα, εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, φύλλο της 8ης Απριλίου 2014. Του ιδίου «Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα - Α’ (2014)», σελ. 75-78.
[2]. Αφιόνι ονομάζεται στην κοινή διάλεκτο ο αποξηραμένος γαλακτώδης χυμός που προέρχεται από ένα είδος παπαρούνας με το όνομα μήκων η υπνοφόρος. Είναι το γνωστό όπιο, το οποίο περιέχει μεγάλη ποσότητα μορφίνης που χρησιμοποιείται για ιατρικούς σκοπούς.
[3]. Ολύμπιος (Κώστας Περραιβός). Η Λάρισα που χάθηκε. εφ. «Λάρισα», φύλλο της 18ης Δεκεμβρίου 1978.
ΤΟΥ ΝΙΚ. ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
