Ο «ΤΡΑΝΟΣ» ΜΑΧΑΛΑΣ

Άποψη του ανατολικού τμήματος του Τρανού μαχαλά, στο σημείο όπου λειτουργούσε η «αγορά της Τετάρτης». Προπολεμική φωτογραφία. Αρχείο Θανάση Μπετχαβέ

Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου ([e-mail])

Μέσα στα 7,5 χρόνια παρουσίας της στήλης αυτής στην εφημερίδα «Ελευθερία» περιγράψαμε πολλούς μαχαλάδες (συνοικίες) της παλιάς Λάρισας. Ο «Τρανός» μαχαλάς, δηλαδή η συνοικία του Αγ. Αχιλλίου, δεν ξέρω γιατί, μας «ξέφευγε» όλα αυτά τα χρόνια και δεν ασχοληθήκαμε μ' αυτόν, αν και θεωρείτο από παλιά ο κεντρικότερος μαχαλάς της πόλης. Την ονομασία αυτήν την είχε φυσικά από τα χρόνια της τουρκοκρατίας και διατηρήθηκε για αρκετές δεκαετίες μετά την απελευθέρωση της Λάρισας το 1881.
Ονομαζόταν «Τρανός», ενώ στην πραγματικότητα δεν ήταν σε έκταση μεγάλος, καθώς ελάχιστες ήταν οι κατοικίες του και ο μεγαλύτερος χώρος καταλαμβάνονταν από καταστήματα, υπολείμματα από ιστορικά κτίσματα, το ρολόι, τον μητροπολιτικό ναό του Αγ. Αχιλλίου και ελεύθερους χώρους. Οι υπάρχουσες κατοικίες ανήκαν ως επί το πλείστον σε χριστιανικές οικογένειες και οι μουσουλμάνοι μπέηδες, για άγνωστους λόγους, δεν προτιμούσαν να έχουν την κατοικία τους πάνω στον Λόφο. Τον Τρανό μαχαλά μπορούμε να τον οριοθετήσουμε στον κυκλικό χώρο, ο οποίος περικλείεται από τους σημερινούς δρόμους Βενιζέλου, Δήμητρας, Γεωργιάδου, μέχρι την είσοδο της μεγάλης λίθινης γέφυρας. Δηλαδή περιλάμβανε όλο τον υπερυψωμένο χώρο, που σήμερα ονομάζεται Λόφος του Φρουρίου, αλλά στα αρχαία χρόνια βρισκόταν η Ακρόπολη της Λάρισας, με πολλά μνημειακά κτίσματα, από τα οποία μόνο το Αρχαίο Θέατρο έχει μέχρι σήμερα αποκαλυφθεί. Ως γνωστόν κατά την αρχαιότητα η πόλη εκτεινόταν κατά μήκος της δεξιάς όχθης του Πηνειού. Ουσιαστικά άρχιζε από τη σημερινή συνοικία του Αγ. Αθανασίου και έφθανε μέχρι την περιοχή της Αγίας Μαρίνας. Κατά πλάτος έφθανε λίγο νοτιότερα από την πλατεία Ταχυδρομείου.
Κατά τον 19ο αιώνα που έχουμε τις πρώτες απεικονίσεις από τα εικονογραφημένα οδοιπορικά των ξένων περιηγητών, η δυτική πλευρά του Τρανού μαχαλά ήταν κατάσπαρτη από κάθε είδους κτίσματα, συνήθως ισόγεια, αλλά η κλίση του εδάφους πρόσφερε τη δυνατότητα να κτίζονται και διώροφα, ακόμη και τριώροφα οικήματα. Οι δρόμοι στο σημείο αυτό ήταν στενοί (σοκάκια), ελικοειδείς, λιθόστρωτοι. Η δε πυκνότητα δόμησης ήταν τέτοια ώστε στις απεικονίσεις των χαρακτικών ο ναός του Αγ. Αχιλλίου, ο μοναδικός στη Λάρισα την περίοδο της τουρκοκρατίας, να μη διακρίνεται καθόλου, να καλύπτεται από ιδιωτικά κτίσματα και μόνο από ορισμένες γωνίες καταγραφής να διακρίνεται η στέγη της βασιλικής του Καλλιάρχη. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους το 1881 το ελληνικό κράτος και οι τοπικές αρχές άρχισαν σταδιακά την κατεδάφιση των κτισμάτων αυτών και ο χώρος «ανάσανε». Απελευθερώθηκε η προ του μητροπολιτικού ναού περιοχή, αντικαταστάθηκε η κλίση του εδάφους με ισχυρό αναλληματικό τοιχίο, κατασκευάσθηκε ευρύ και μεγάλο κλιμακοστάσιο, το οποίο συνέδεε τον Λόφο με τον δρόμο, ο οποίος δημιουργήθηκε παράλληλα με τη δεξιά όχθη του ποταμού και άρχισαν να κτίζονται σε προκαθορισμένα σημεία νέες κατοικίες, χωρίς να αποκρύπτουν τη θέα από τον ναό. Μία από τις πρώτες σύγχρονες για την εποχή εκείνη κατοικίες ήταν του μητροπολίτη Νεόφυτου το 1882, μερικά χρόνια αργότερα το τριώροφο αρχοντικό του Ιωάννη Βελλίδη, του Μακρή, του Αλέκου και άλλες.
Στο κέντρο περίπου του Λόφου από τη μια πλευρά δέσποζε το ρολόι της πόλης, το οποίο πέρασε από διάφορες κατασκευαστικές φάσεις και το έχουμε περιγράψει επανειλημμένως και από την άλλη πλευρά, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το Ηρώο της πόλης, ήταν οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις του πυροβολικού αρχικά των Τούρκων και στη συνέχεια οι ελληνικές.
Ανατολικότερα βρίσκεται ό,τι σώθηκε από την τουρκική αγορά, το λεγόμενο μπεζεστένι, που αυτό το διάστημα αποκαθίσταται. Μέσα σ' αυτό άνθισε επί τουρκοκρατίας το εμπόριο πολύτιμων λίθων, αργυροχρυσοχοΐας και μεταξωτών ειδών. Δίπλα του βρίσκεται ένας μεγάλος ανοικτός χώρος. Στο σημείο αυτό, όπως αναφέρει ο δημοσιογράφος Κώστας Περραιβός, λειτουργούσε μεγάλη λαϊκή αγορά από το 1750. Ήταν το μικρό παζάρι του Τρανού μαχαλά, που γινόταν παλιά δύο φορές την εβδομάδα, κάθε Δευτέρα και Τετάρτη. Ζωηρότερο εμπορικά ήταν αυτό της Τετάρτης, γι’ αυτό με το πέρασμα του χρόνου η λαϊκή της Δευτέρας εγκαταλείφθηκε, καθώς τα μέσα συγκοινωνίας της εποχής εκείνης ήταν πρωτόγονα. Δεν μπορούσαν να γίνουν εύκολα ταξίδια, γιατί τα μόνα μεταφορικά μέσα ήταν τα γαϊδουράκια, οι αραμπάδες, οι σούστες, τα κάρα. Αυτά χρησιμοποιούσαν και έρχονταν από τα χωριά στη Λάρισα μια φορά την εβδομάδα για να πωλήσουν τα προϊόντα τους και να κάνουν τα απαραίτητα ψώνια. Στην αγορά της «Τετάρτης» έβρισκαν όλα τα είδη που ικανοποιούσαν τις λιτές εξάλλου βιοτικές ανάγκες τους. Στην εβδομαδιαία αυτήν αγορά, όπως ονομαζόταν επίσημα η αγορά της «Τετάρτης», υπήρχαν όλα τα είδη τροφίμων (κυρίως σε μεγάλη ποικιλία ζαρζαβατικά και φρούτα). Πωλητές ήταν οι ίδιοι οι παραγωγοί, γι’ αυτό και οι τιμές ήταν χαμηλές, γεγονός που εξακολουθεί να γίνεται και σήμερα για ορισμένα γεωργικά και κηπευτικά προϊόντα. Εκτός όμως από τα φαγώσιμα εκθέτονταν και προϊόντα αγροτικής οικοτεχνίας. Βελέντζες, χράμια, κιλίμια, υφαντά υφάσματα, τα περίφημα «σταμπωτά» του Τυρνάβου και πολλά αντικείμενα οικιακής χρήσης.
Η προφορική παράδοσή μας διέσωσε μια ωραία ιστορία για την αιτία επιλογής της Τετάρτης ως ημέρας διεξαγωγής της λαϊκής αγοράς. Αρχικά ορίσθηκε να γίνεται κάθε Σάββατο, μια ημέρα που εξυπηρετούσε κυρίως τους χωρικούς να κατεβαίνουν στη Λάρισα για να κάνουν τα ψώνια τους. Διαμαρτυρήθηκε όμως και αντέδρασε έντονα η Εβραϊκή Κοινότητα, καθώς η ημέρα αυτή είναι γι' αυτούς αφιερωμένη στην εκτέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Η επόμενη επιλογή ήταν η Παρασκευή. Όμως οι Τούρκοι, κυρίαρχοι κατακτητές τότε, δεν ενέκριναν την ημέρα αυτήν γιατί γι' αυτούς είναι ιερή και απαγορεύεται να εκτελούν οποιαδήποτε εργασία. Στη συνέχεια προτάθηκε η Κυριακή, αλλά μ' αυτήν την επιλογή διαμαρτυρήθηκαν οι χριστιανοί, που θεωρούσαν βέβηλη πράξη να γίνεται παζάρι τέτοια μέρα. Τελικά βρέθηκε η μέση λύση. Ήταν η Τετάρτη, που ήταν και η μεσαία ημέρα της εβδομάδος. Και αυτή έμεινε για πολλά χρόνια, μέχρι τη δεκαετία του 1970, όταν για λόγους εξωραϊσμού έμεινε ελεύθερος ο χώρος αυτός και ορίσθηκε άλλος τόπος τελέσεως της αγοράς της «Τετάρτης». Και καθώς η Λάρισα μεγάλωνε οργανώθηκαν και άλλες λαϊκές αγορές σε διάφορα σημεία της πόλης και σε διαφορετικές ημέρες, σε σημείο ώστε σήμερα κάθε ημέρα υπάρχει και μία «λαϊκή» σε κάποιο σημείο της πόλης.
Στη δημοσιευόμενη φωτογραφία διακρίνονται οι εφήμερες παράγκες που καταλάμβαναν τον χώρο της λαϊκής της «Τετάρτης», πάνω στον λόφο της Ακρόπολης και τα καταστήματα της ανατολικής πλευράς του Τρανού μαχαλά. Η φωτογραφία είναι της δεκαετίας του 1930.
Στις παρυφές της νότιας και της ανατολικής πλευράς του Λόφου υπήρχαν και διατηρούνται και σήμερα διάφορα καταστήματα τα οποία χωροταξικά ανήκουν στη συνοικία του Αγ. Αχιλλίου, δηλ. στον «Τρανό» μαχαλά. Τα μαγαζιά ήταν όλα ισόγεια και τα περισσότερα μένουν από τότε στο ίδιο ύψος, ήταν δε χωρισμένα κατά τομείς. Αρχίζοντας από την οδό Μακεδονίας και κατευθυνόμενοι από τη γέφυρα προς το κέντρο επικρατούσαν τα χάνια και αργότερα τα ξενοδοχεία. Εδώ έβρισκαν καταλύματα όσοι έφθαναν μαζί με τα ζώα τους στη Λάρισα από βορρά. Ταβέρνες, εστιατόρια, πατσατζίδικα, φούρνοι εξυπηρετούσαν τους ταξιδιώτες. Στην περιοχή αυτήν είχε και πολλά σαγματοποιεία, τσαρουχάδικα, υποδηματοποιεία. Όσο πλησιάζαμε προς την κεντρική οδό Ακροπόλεως (Παπαναστασίου) τα καταστήματα αυτού του είδους λιγόστευαν και στον ανήφορο καθώς ανεβαίναμε στον Λόφο, πάνω από τα θαμμένα εδώλια του Αρχαίου Θεάτρου, επικρατούσαν τα λαδάδικα. Πολλοί από τους ιδιοκτήτες αυτών των καταστημάτων προέρχονταν από την περιοχή του Πηλίου. Πιο κάτω και όσο πλησιάζαμε προς την οδό Φιλελλήνων και την Παπαφλέσσα συναντούσες σαράφικα [1], χρυσοχοεία, καταστήματα υφασμάτων (τα μπασματζίδικα) [2]. Ενδιάμεσα υπήρχαν καφενέδες που εξυπηρετούσαν όχι μόνον τις ανάγκες των καταστημάτων, αλλά και των αγοραστών και των περαστικών.
Και στην οδό Δήμητρας, που αποτελεί το ανατολικό όριο του «Τρανού» μαχαλά, συναντούσε κανείς πολλά χάνια. Αυτά εξυπηρετούσαν τους ταξιδιώτες που έρχονταν από οικισμούς ανατολικά της Λάρισας (Συκούριο, Γόννοι, Ραψάνη, Αμπελάκια, Αγιά, κ.λπ.). Όμοια καταστήματα, όπως και στην οδό Μακεδονίας, υπήρχαν και εδώ σε μικρότερο όμως βαθμό. Υπερείχαν κυρίως καταστήματα προϊόντων χονδρικής πώλησης.
Γενικά, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας στον «Τρανό» μαχαλά αναπτύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό ο εμπορικός τομέας και όλοι αυτοί οι έμποροι και επαγγελματίες με τις συντεχνίες τους (ρουφέτια, εσνάφια), κρατούσαν στα χέρια τους την οικονομική ζωή της Λάρισας. Και ήταν όλοι τους Έλληνες και Εβραίοι, που είχαν μέσα τους το εμπορικό δαιμόνιο.
-----------------
[1]. Σαράφης ή αργυραμοιβός ήταν εκείνος που είχε ως επάγγελμα την ανταλλαγή νομισμάτων μιας χώρας με νομίσματα κάποιας άλλης. Αυτό συνέβαινε πριν από την ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος, το οποίο σήμερα εκτελεί αποκλειστικά αυτές τις συναλλαγές.
[2]. Μπασματζίδικα ήταν τα καταστήματα που εμπορεύονταν υφαντά.