Τιμώντας την επέτειο αυτή και η στήλη, θα δημοσιεύει κατά διαστήματα θέματα τα οποία θα προσπαθούν να προσεγγίσουν την παιδεία στην ευρύτερη περιοχή της Λάρισας κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Θα αρχίσουμε από τον γειτονικό Τύρναβο, η Σχολή του οποίου ήταν από τις παλαιότερες και διασημότερες της Θεσσαλίας και τον διδάσκαλο Αναστάσιο Παπαβασιλόπουλο, ο οποίος συγκαταλέγεται ανάμεσα στους λογίους, τους «προφήτες του ευαγγελισμού του γένους» όπως τους αποκάλεσαν.
Το 1700 ο διδάσκαλος της σχολής Τυρνάβου Μάρκος Πορφυρόπουλος από την Κύπρο αναχώρησε για το Βουκουρέστι όπου είχε προσκληθεί, για να αναλάβει τη διεύθυνση της διάσημης τότε Αυθεντικής Σχολής της πόλης. Τη χρονική αυτή περίοδο ο φωτισμένος μητροπολίτης Λαρίσης Παρθένιος[1], ο οποίος είχε υπό την προστασία του τη Σχολή του Τυρνάβου καταβάλλει προσπάθειες, εκτός από την ίδρυση Σχολών σε Λάρισα και Τρίκκη, να αναβαθμίσει και τη Σχολή του Τυρνάβου. Για τον σκοπό αυτό αποφασίζει να προτείνει στον φημισμένο διδάσκαλο Αναστάσιο Παπαβασιλόπουλο «… άνδρα σοφόν και πεπαιδευμένον εν τε τη φιλοσοφία και ιερά θεολογία, ρήτορα και ιεροκήρυκα ειδήμονα» τη θέση του Σχολάρχη. Αυτός δέχεται την πρόταση, και το 1700 φθάνει στον Τύρναβο για να αναλάβει τη Σχολή.
Ο Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος γεννήθηκε στα Ιωάννινα περί το 1670[2], όπου και απέκτησε τις βασικές γνώσεις. Αργότερα ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη και στην Ιταλία για να πλουτίσει τις γνώσεις του. Επέστρεψε στα Ιωάννινα όπου διορίστηκε ιεροκήρυκας και χειροτονήθηκε ιερέας. Δίδαξε στη Σχολή των Σερρών από το 1696 μέχρι το 1700 και τη χρονολογία αυτή μετακόμισε στον Τύρναβο. Εδώ, εκτός από αρκετούς μαθητές διψασμένους για μάθηση, βρήκε προστάτες της Σχολής ισχυρούς και φιλόδοξους, ανέσεις οικονομικές και ελευθερίες στη διάδοση των γνώσεων και των ιδεών του.
Το έργο το οποίο σφραγίζει την παραμονή του στον Τύρναβο είναι η «Λευχειμονούσα Ρητορική»[3], η οποία κυκλοφόρησε σε αρκετά χειρόγραφα από φίλους και μαθητές του. Πρόκειται για το πλέον διαδεδομένο έργο του, καθώς έχουν εντοπιστεί σε όλο τον κόσμο 23 χειρόγραφα, ένα εκ των οποίων βρίσκεται στο αρχείο της Φωτοθήκης Λάρισας. Οι υπάρχουσες πληροφορίες μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι έχει παραμείνει ανέκδοτο. Η κυκλοφορία αυτού του χειρόγραφου έργου χαιρετίστηκε από τους λόγιους της εποχής με εξαιρετικά φιλόφρονα σχόλια, τα οποία επαινούσαν τον ίδιο τον Αναστάσιο, όσο και τον μητροπολίτη Παρθένιο, ο οποίος υπήρξε η κινητήρια δύναμη αυτής της πνευματικής καρποφορίας.
Η Ρητορική ήταν ένα ελκυστικό προσόν για τον πνευματικό κύκλο της εποχής και θεωρούνταν μαζί με τη φιλοσοφία και τα μαθηματικά, απαραίτητο εφόδιο για κάθε καλλιεργημένο άνθρωπο[4]. Στη Ρητορική οι μαθητές της Σχολής του Τυρνάβου χρησιμοποιούσαν ως εγχειρίδιο τα «Προγυμνάσματα του Αφθονίου»[5], μεταφρασμένα από τα Λατινικά στα Ελληνικά από τον λόγιο Αναστάσιο Παπαβασιλόπουλο, ειδικά για τους μαθητές του στον Τύρναβο. Στο χειρόγραφο της Φωτοθήκης τα πρώτα έξι φύλλα (δηλ. 12 σελίδες, γιατί η αρίθμησή του είναι ανά φύλλο και όχι ανά σελίδα) έχουν τοπικό ενδιαφέρον κυρίως για τη Σχολή του Τυρνάβου και τον μητροπολίτη Παρθένιο.
—Στο φύλλο 1α υπάρχει ο τίτλος του βιβλίου, όπως αναφέρεται στην υποσημείωση αρ. 3.
—Στο φ. 1β υπάρχουν δύο επιγράμματα γραμμένα σε ομηρική διάλεκτο από τον ιεροδιάκονο Ιάκωβο τον Κύπριο, ο οποίος ήταν αρχιδιάκονος του Παρθενίου, μαθητής της Σχολής και διαδέχτηκε τον Αναστάσιο όταν το 1705 περίπου έφυγε για τα Ιωάννινα. Τα επιγράμματα αυτά είναι αφιερωμένα στο βιβλίο και τον συγγραφέα του Αναστάσιο, ο οποίος με πολύ κόπο βοήθησε ώστε ο Τύρναβος και όλη η Θεσσαλία να αποκτήσει νεόδμητο γυμνάσιο με μεγάλη ακτινοβολία χάριν των ελληνοπαίδων μαθητών.
—στο φ. 2α αρχίζει η αφιέρωση του βιβλίου από τον συγγραφέα Αναστάσιο Παπαβασιλόπουλο προς «Τω πανιερωτάτω και λογιωτάτω μητροπολίτη της αγιωτάτης μητροπόλεως Λαρίσσης, κυρίω κυρίω Παρθενίω, υπερτίμω και εξάρχω δευτέρας Θετταλίας και πάσης Ελλάδος», η οποία εκτείνεται μέχρι το φ. 4α. Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας αφού αναφέρει στην αρχή ότι η μετάφραση του έργου από τη λατινική γλώσσα, έδωσε στο κείμενο «…τον καθαρόν αέρα προς την των Ελλήνων διειδή (καθαρή) και ευκίνητον διάλεκτον», τονίζει ότι επιπλέον θα μεταμορφώσει το ποίμνιο του Παρθενίου «…εκ της αμαθείας εις ευμάθειαν, εκ της απαιδευσίας εις παιδευσίαν και εκ της αμουσίας εις μουσικήν ιεράν και αρμονίαν ευφρόσυνον…». Στη συνέχεια δεν φείδεται πολλών και υμνητικών λόγων προς τον φίλο των γραμμάτων ιεράρχη, ο οποίος με μεγάλη προσπάθεια και πόνο ίδρυσε μουσείο (σχολή), το οποίο μπορεί τώρα να είναι μικρό και ταπεινό, όμως με τη βοήθεια της Θείας Προνοίας ελπίζεται ότι θα προυσιάσει σπουδαία εξέλιξη.
—Στα φ. 4α και 4β ακολουθούν δύο νέα επιγράμματα σε αρχαϊκή διάλεκτο του ιεροδιακόνου Ιακώβου του Κυπρίου, προς τον μητροπολίτη Παρθένιο «…φιλόμουσον εν αρχιερεύσι, φαεινόν, ήπιον, ευθύδικον…» και επαναλαμβάνει όπως και ο Αναστάσιος, ότι ίδρυσε αξιέπαινη Σχολή στον Τύρναβο, αλλά συγχρόνως επιτελεί και άλλα άπειρα αξιοθαύμαστα έργα. Στη φράση αυτή ίσως υποκρύπτεται και η λοιπή δραστηριότητα όσον αφορά τη δημιουργία και άλλων Σχολών στην περιοχή της ποιμαντικής του επικράτειας (Λάρισα, Τρίκαλα, κλπ.).
—Στα φ. 5α-6β ακολουθεί το προοίμιο του συγγραφέα προς τους αναγνώστες του βιβλίου και απευθύνεται κυρίως προς τους μαθητές της Σχολής. Με το βιβλίο αυτό σκοπός μας είναι, γράφει ο Αναστάσιος, να επεξεργαστούμε μια ανθολογία ρητορικών μαθημάτων, τα οποία θα σας διδάξουν τις τυπικές γνώσεις της ρητορικής με σαφή, καθαρά και σαφέστατα για τους πρωτόπειρους μαθητές νοήματα. Ποιος δεν θα χορέψει από ευχαρίστηση βλέποντας τη νεότητα να θέλει με μεγάλη διάθεση να μάθει γραμματικά και ρητορικά μαθήματα; Ποιος δεν θα ανυψώσει τα χέρια του ευχαριστώντας τη Θεία Πρόνοια γιατί και στον Τύρναβο, την κωμόπολη της Θεσσαλίας, διδάσκονται γράμματα και σπουδές και μαθήσεις, τα οποία προοιωνίζουν την ανακαίνιση του ελληνικού γένους;
—Στη συνέχεια ακολουθεί μέχρι το τέλος το κυρίως κείμενο της Ρητορικής.
Το χειρόγραφο της Φωτοθήκης πάνω στο οποίο βασίστηκε το σημερινό κείμενο είναι πλήρες, έχει μικρό μέγεθος (σχήμα 16ο), περιέχει 269 φύλλα (538 σελίδες), η γραφή του είναι ευανάγνωστη και επιμελημένη. Είναι δεμένο από ερασιτέχνη βιβλιοδέτη με δέρμα εποχής, το οποίο λόγω συστολής έχει παραμορφώσει κάπως το σχήμα του βιβλίου.
Με αυτά τα γνωστικά εφόδια προετοιμαζόταν η πνευματική αναγέννηση των Ελληνοπαίδων στις σχολές. Η γνώση δυνάμωνε το εθνικό φρόνημα και υποδαύλιζε το όραμα για την αναγέννηση του ελληνικού γένους. Αυτή ήταν η προσπάθεια όλων των λογίων. Να μορφώσουν τους νέους ιδιαίτερα σε σχολές που ιδρύθηκαν σε περιοχές όπου η μουσουλμανική παρουσία ήταν μέτρια έως ελλιπής (Τύρναβος, Αμπελάκια, Λιβάδι, Τσαριτσάνη, Μηλιές και Ζαγορά του Πηλίου και αλλού) και η εργασία τους χωρίς φραγμούς και δεσμεύσεις. Οι Λόγιοι προετοίμαζαν την εθνική συνείδηση με τη μόρφωση και οι Αγωνιστές με το σπαθί και το τουφέκι πολεμούσαν τον κατακτητή. Η απελευθέρωση από τον κατακτητή δεν θα αργούσε…
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
—————————————
[1]. Ο μητροπολίτης Λαρίσης Παρθένιος Β’ (1688-1719;) σπούδασε στην περίφημη Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή και έφθασε σε ζηλευτά επίπεδα πνευματικής καλλιέργειας. Εκτός από τα λειτουργικά και ποιμαντικά του καθήκοντα, βοήθησε και στην εκπαιδευτική ανάπτυξη της εκκλησιαστικής περιφερείας του, η οποία εκτεινόταν σε ολόκληρη τη Θεσσαλία και πέραν αυτής. Για τη τελευταία αυτή δραστηριότητά του έχουμε πολλά και αδιάσειστα στοιχεία.
[2]. Χατζής Ιωάννης. Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος (c. 1670-c.1750). Βιβλιογραφία-Εργογραφία. Αγρίνιο (2014) σελ. 43.
[3]. Ο πλήρης τίτλος του έχει ως εξής: «Λευχειμονούσα Ρητορική, είτουν Αφθονίου Προγυμνάσματα εκ της Λατίνων ανθολογηθέντα φωνής και εν ελληνική διαλέκτω υποστρωθέντα σπουδή και πόνω Αναστασίου Παπαβασιλοπούλου του εξ Ιωαννίνων, εν τη κωμοπόλει Τυρνάβω της Θετταλίας διατρίβοντος, χάριν των υπ’ αυτού διδασκομένων πρωτοπείρων μαθητών» [1702].
[4]. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου με τον τίτλο «Περί φύσεως ρητορικής» και στην ερώτηση «Τι εστίν η Ρητορική;», η απάντηση είναι «Ρητορική εστί τέχνη του κομψώς ομιλείν, ούτω κληθείσα από του ρήματος ρέω όθεν ρήτωρ και ρητορική» και στη νέα ερώτηση «Τι εστί το κομψώς ομιλείν;» η απάντηση είναι απλή «Ουδέν άλλο ειμή ομιλείν αρίστοις νοήμασι και λόγοις εκλελεγμένοις».
[5]. Ο Αφθόνιος ήταν ρήτορας από την Αντιόχεια και έζησε τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Από τα έργα του διασώθηκαν τα «Προγυμνάσματα», τα οποία αποτέλεσαν τη βάση για τη μελέτη και διδασκαλία πολλών μεταγενέστερων λογίων.
