τουρκοκρατίας οι επισκέπτες της άλλοτε την έβλεπαν μεγάλη, πολύβουη, πολυφυλετική, στρατοκρατούμενη, με ανάκτορα, με πλούσια εμπορική κίνηση και με επάρκεια αγαθών. Άλλοτε πάλι τη χαρακτήριζαν βρόμικη, φτωχή, ασήμαντη, μια τυπική τουρκόπολη, πυκνοκατοικημένη, με χαμηλά σπίτια, άσχημους και στενούς δρόμους, χωρίς καμιά ομορφιά. Όμως ήταν πάντοτε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις του τουρκοκρατούμενου ελληνικού χώρου και παρέμενε σταθερά στις περιγραφές τους σαν Λάρισα και όχι σαν Γενί Σεχήρ. Η επίσημη αυτή τουρκική ονομασία της ήταν μόνο για την εξουσία και την κρατική διοίκηση και δεν επικράτησε, επειδή ο απλός κόσμος, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ακόμη και οι ξένοι επισκέπτες της, στις καθημερινές συζητήσεις πάντοτε την ανέφεραν με την αρχαία ελληνική της ονομασία.
Όλοι αυτοί οι περιηγητές, καθένας με τα ενδιαφέροντα που είχε και από τη δική του οπτική γωνία που την παρατηρούσε, έβλεπε και περιέγραφε τα ιστορικά μνημεία της, τα κτίρια που τη διακοσμούσαν, σκηνές του καθημερινού βίου της, ιδιαιτερότητες των φυλών που τη συγκροτούσαν, προτερήματα και ελαττώματα των κατοίκων της. Έτσι από τις αφηγήσεις και τα οδοιπορικά των ξένων κυρίως περιηγητών στο διάστημα των τεσσάρων και πλέον αιώνων της οθωμανικής κυριαρχίας, δημιουργήθηκε μια σπουδαία και εκτεταμένη ταξιδιωτική φιλολογία για την πόλη μας, στοιχείο το οποίο αποδεικνύεται πολύτιμο για την ιστορική μελέτη αυτής της περιόδου. Και δεν έφθανε μόνον αυτό. Πολλοί συνόδευαν, τόσο τα έντυπα όσο και τα χειρόγραφα οδοιπορικά τους, με χαρακτικά κάθε λογής, στα οποία απεικόνιζαν όσα όμορφα τοπία αντίκριζαν, τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία όσα είχαν διασωθεί[1], φιλοτεχνούσαν εντυπωσιακά κτίρια και κατέγραφαν με την πένα ή τον χρωστήρα καθημερινές δραστηριότητες των κατοίκων της. Το πολύτιμο και ανεκτίμητο αυτό εικαστικό υλικό, έρχεται όχι μόνον να συμπληρώσει τις περιγραφές, αλλά και να τις εμπλουτίσει με ζωντάνια και φως.
Ένα από τα χαρακτικά της Λάρισας είναι και αυτό που συνοδεύει το σημερινό μας κείμενο. Είναι δημοσιευμένο στην εβδομαδιαία εφημερίδα Le Monde Illustre των Παρισίων, στο φύλλο της 1ης Μαΐου 1897, από τον απεσταλμένο της γαλλικής εφημερίδας στο μέτωπο του ελληνοτουρκικού πολέμου από την ελληνική πλευρά Henri Turot. Παρουσιάζει τη νοτιοδυτική πλευρά της Λάρισας. Παλιές απεικονίσεις της περιοχής αυτής είναι πολύ σπάνιες. Το γεγονός αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να μιλήσουμε πρώτη φορά για την περιοχή αυτή. Ο χαράκτης στάθηκε στα χαμηλά υψώματα του Μεζούρλου και αποτύπωσε όλη τη γυμνή έκταση, η οποία ονομαζόταν Ακ Σαράι και στο βάθος ένα μέρος της Λάρισας, όπως ήταν το 1897.
Η περιοχή νοτιοδυτικά της Λάρισας, από τους στρατώνες μέχρι και την Αβερώφειο Γεωργική Σχολή, η σημερινή περιοχή της Νεάπολης, ονομαζόταν Ακ Σαράι, ήταν ιδιοκτησία του Ιζέτ μουλά και προτάθηκε στον Βελή πασά να κτίσει στο σημείο αυτό ανάκτορο[2]. Η περιοχή βρίσκεται υψομετρικά στην ίδια στάθμη με τον Λόφο της Ακρόπολης (Φρούριο) και ως εκ τούτου η θέση του θα ήταν προνομιακή. Από τις στήλες αυτές της εφημερίδας εκφράστηκε και πρόσφατα η αβεβαιότητα εάν τελικά ο Βελής έκτισε ανάκτορο στο σημείο αυτό. Αντίθετα ο Κώστας Περραιβός είναι βέβαιος για την κατασκευή του ανακτόρου και αναφέρει ότι "...ύψωσε ένα θαυμάσιο λευκό ανάκτορο ο Βελή πασάς, γιος του Αλή πασά των Ιωαννίνων ...το 1815 με λευκό μάρμαρο, διαλέγοντας την ψηλότερη τοποθεσία"[3]. Όμως είναι περίεργο ότι δεν έχει διασωθεί ούτε γραπτή πληροφορία, ούτε ανιχνεύθηκαν ευρήματα από ένα τόσο μεγάλο κτίσμα που να υποδηλώνουν τον εντοπισμό του. Όταν φιλοτεχνήθηκε το χαρακτικό αυτό είχαν περάσει 75 χρόνια από τον θάνατο του Βελή πασά (1822).
Αντίθετα είναι γνωστή σήμερα η περιοχή όπου υπήρχε το Εβραϊκό Νεκροταφείο. Το χρησιμοποιούσαν οι Ισραηλίτες την περίοδο της τουρκοκρατίας και μέχρι το 1900, παρ’ όλο που βρισκόταν σε μεγάλη απόσταση από την πόλη. Μετά το 1900, όταν δημιουργήθηκε το χριστιανικό νεκροταφείο στην αρχή της οδού Φαρσάλων, η Ισραηλιτική Κοινότητα της Λάρισας αγόρασε μια έκταση δίπλα του, την οποία χρησιμοποίησε για να εγκαταστήσει το νέο δικό της νεκροταφείο, μεταφέροντας μάλιστα και ορισμένους τάφους και μαρμάρινες επιγραφές. Από το παλιό νεκροταφείο στην περιοχή του Ακ Σαράι είχαν μείνει ορισμένες ταφόπλακες, τις οποίες συναντούσε κανείς και κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου.
Το 1886 η ελληνική Πολιτεία κατασκεύασε στις παρυφές του νοτιοδυτικού τμήματος της Λάρισας στρατώνες μεγάλης χωρητικότητας, μέρος των οποίων διακρίνεται και στο δημοσιευόμενο χαρακτικό[4]. Στους χώρους αυτούς στεγαζόταν και το θρυλικό 4ο Σύνταγμα Πεζικού, το οποίο είχε σαν πεδίο ασκήσεων τον άγονο τότε χώρο του Ακ Σαράι, αυτόν που καταλαμβάνει σήμερα η συνοικία Νεάπολη. Η στρατιωτική αυτή μονάδα είναι ιστορική, καθώς βρέθηκε να πολεμά σε όλα τα πεδία των μαχών που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ού αιώνα (Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-13, Α’ Παγκόσμιος πόλεμος 1918, Μικρασιατική Εκστρατεία 1921-22 και Ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-41). Η δράση του υπήρξε σημαντική και σύντομα γύρω από αυτό το σύνταγμα δημιουργήθηκε ένας πραγματικός μύθος. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι την περίοδο εκείνη η κατάταξη των νεοσυλλέκτων γινόταν σε μονάδες του νομού της κατοικίας τους, επειδή προφανώς οι μετακινήσεις τους ήταν και δύσκολες και χρονοβόρες. Επομένως οι καταταγμένοι στρατιώτες γενικώς προέρχονταν από τις επαρχίες του νομού Λάρισας, στον οποίο υπαγόταν την περίοδο εκείνη και η περιοχή του Βόλου και του Αλμυρού. Επομένως οι επιτυχίες του 5ου Συντάγματος Πεζικού οφείλονταν αποκλειστικά στους Θεσσαλούς στρατευμένους.
Σε τοπική εφημερίδα διαβάζουμε ότι το 1910 "..δυστυχώς οικήματα για τον στρατωνισμό των ανδρών του 4ου Συντάγματος Πεζικού δεν υπάρχουν και ενοικιάσθησαν αι εν Γιάννουλη αποθήκαι του κ. Χαρακόπου, όπου οι άνδρες υποφέρουν, διότι είναι εντελώς ακατάλληλαι"[5].
Την πόλη μας είχαν ως έδρα και άλλοι στρατιωτικοί σχηματισμοί, οι οποίοι στρατωνίζονταν στις ίδιες εγκαταστάσεις. Ξακουστά ήταν τα δύο Συντάγματα Ιππικού, το 1ο και το 3ο. Μάλιστα στο 1ο Σύνταγμα είχε υπηρετήσει γύρω στα 1910 για ένα χρονικό διάστημα ο πρίγκιπας Ανδρέας, γιος του βασιλιά Γεωργίου Α’ και αδελφός του διαδόχου Κωνσταντίνου και μάλιστα κατοικούσε μαζί με τη σύζυγό του Αλίκη στο αρχοντικό του Κων. Σκαλιώρα. Το στρατηγείο του 1ου Συντάγματος Ιππικού βρισκόταν για χρόνια στον όροφο του κτιρίου Κατσαούνη, στη νότια πλευρά της Κεντρικής πλατείας, στη σημερινή γωνία των οδών Κούμα και Μαρίνου Αντύπα, εκεί όπου σήμερα υπάρχει πολυώροφη οικοδομή, στο ισόγειο της οποίας στεγάζεται το κατάστημα Public.
Άλλες μονάδες που στεγάζονταν στους στρατώνες της Λάρισας την παλιά εποχή ήταν μονάδες βαρέως και ορεινού Πυροβολικού, το τάγμα Γεφυροποιών και ο όρχος αυτοκινήτων. Στον γειτονικό Τύρναβο είχε την έδρα του το 1/36 Σύνταγμα Ευζώνων μέχρι το 1927.
Σήμερα αν σταθεί κάποιος στη θέση όπου βρέθηκε ο ζωγράφος του χαρακτικού που συνοδεύει το σημερινό κείμενο, θα αντίκριζε ένα εντελώς διαφορετικό τοπίο. Η γυμνή περιοχή καταλαμβάνεται από τις εγκαταστάσεις του ΤΕΙ και της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής και τους συνοικισμούς του Αγ. Θωμά, της Φιλιππούπολης και της Νεάπολης. Μέσα σε 120 και πλέον χρόνια η πόλη ξαπλώθηκε στις πεδιάδες που την περιβάλλουν. Το 1897 ήταν η Λάρισα των 15-20.000 κατοίκων και σήμερα φθάνει, ίσως και να ξεπερνάει ο πραγματικός της πληθυσμός, τις 200.000, δηλαδή δεκαπλασιάσθηκε.
-----------------
[1]. Το 1897 ο Αγγλος Kinnaird Rose είχε εντοπίσει το Aρχαίο Θέατρο της Λάρισας. Γράφει: "Το πλέον όμως χαρακτηριστικό στοιχείο της Λάρισας είναι η ακρόπολή της, πάνω στην οποία βρισκόταν ένα αμφιθέατρο, όταν η πόλη ήταν η πρωτεύουσα της Θεσσαλίας". Kinnaird Rose. With the Greeks in Thessaly. London (1897) και η ελληνική μετάφρασή του "Με τους Έλληνες στη Θεσσαλία", μετ. Αναστάσιος Δαρβέρης, έκδοση Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας, Λάρισα, (1997).
[2]. Φαρμακίδης Επαμεινώνδας. Η Λάρισα από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 333.
[3]. Ολύμπιος (Περραιβός Κώστας). Αναμνήσεις από τις παλιές γειτονιές, στη σειρά "Η Λάρισα που χάθηκε", εφ. "Λάρισα", φύλλο της 23ης Ιουλίου 1979.
[4]. "...στο δυτικό άκρο της πόλεως βρίσκονται οι στρατώνες, οι οποίοι μπορούν να φιλοξενήσουν μέχρι και 8.000 στρατιώτες". Kinnaird Rose, ό. π.
[5]. Ζιαζιάς Γεώργιος. Αναζητώντας τη χαμένη Λάρισα. 50 χρόνια μνήμες και αναπολήσεις (1900-1950), τόμ. Β’ Λάρισα (2000) σελ. 247. Η Λάρισα το 1910 ήταν ακριτική πόλη και είχε συγκεντρώσει μεγάλο αριθμό στρατιωτικών μονάδων.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου(nikapap@hotmail.com)
