Αυτό του έδινε τη δυνατότητα να αναπτυχθεί χωρίς τους βαριά ανελεύθερους περιορισμούς που επέβαλλε συνήθως ο κατακτητής. Για τον λόγο αυτό από τα μέσα του 17ου αιώνα άρχισε να εμφανίζει μια πνευματική και εκπαιδευτική δραστηριότητα, ζηλευτή για την εποχή εκείνη, καθώς είχαν την οικονομική δυνατότητα στον Τύρναβο να μετακαλούν πολλούς και φωτισμένους διδασκάλους [1], οι οποίοι με την αίγλη τους προσείλκυαν μαθητές από ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. Από τη Σχολή αυτή αναδείχθηκαν αρκετοί λόγιοι με σπουδαίες πνευματικές περγαμηνές. Παράλληλα αναπτύχθηκε στην περιοχή και μια έντονη επαγγελματική δραστηριότητα σε τομείς όπως η υφαντουργία και η βαφική, και ιδιαίτερα το εξαγωγικό εμπόριο των νημάτων, με πολύ ευνοϊκές οικονομικές επιπτώσεις στους κατοίκους της.
Πολλοί περιηγητές, κυρίως Ευρωπαίοι, μας άφησαν ενδιαφέρουσες και αναλυτικές περιγραφές από τον Τύρναβο. Θα αναφέρουμε μερικές, ιδιαίτερα εκείνες που αφορούν στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, όταν η περιοχή υπαγόταν στο πασαλίκι του Βελή πασά.
-Ο Αγγλος λοχαγός, περιηγητής και συγγραφέας William Martin Leake (1777-1860), επί μία πενταετία έκανε συνεχείς περιηγήσεις σε ολόκληρη την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Από τον Τύρναβο πέρασε δύο φορές. Η πρώτη φορά ήταν στις 9 Δεκεμβρίου του 1806 και μας αναφέρει ότι ενώ παλαιότερα η πολιτεία αυτή είχε 4.000 σπίτια, κατά την επίσκεψή του, τα περισσότερα φαίνονταν ερειπωμένα και ακατοίκητα από τις διαδοχικές επιδημίες, οι οποίες μάστιζαν την περιοχή κατά την περίοδο εκείνη και από την εισβολή μεγάλου αριθμού Αλβανών λόγω της υποταγής στον Αλή πασά, ο οποίος πρόσφατα είχε διώξει τους Τούρκους από την περιοχή. Μας αναφέρει μάλιστα και ένα περιστατικό που συνέβη την περίοδο εκείνη στον Τύρναβο και τον είχε επηρεάσει ιδιαίτερα. Το μεγαλύτερο σπίτι που είδε ο Leake στην πόλη είχε κτισθεί από τον Μουχτάρ πασά, γιο του Αλή πασά και αδελφό του Βελή πασά. Το προόριζε για κάποιο νεαρό της περιοχής με το όνομα Αντίνοο. Όμως ο Αλής πασάς, ύστερα από παράκληση της γυναίκας του Μουχτάρ πασά, έδωσε εντολή να καρατομήσουν τον Αντίνοο. Τελικά ο νεαρός σώθηκε χάρη στη βοήθεια που του προσέφερε ο Μουχτάρ, ο οποίος τον έκρυψε και τον φυγάδευσε. Ο βιογράφος του έγραψε για τον Leake: «…ενώ είχε δει τόσο πολλά, είχε κάνει τόσο πολλά και είχε διαβάσει τόσο πολλά, στάθηκε απρόθυμος να επιτρέψει να γίνουν τα γεγονότα του βίου του αντικείμενο γενικότερης συζήτησης».
-Την 1η Απριλίου του 1819 επισκέφθηκε τον Τύρναβο ο Γάλλος ζωγράφος Lois Dupre (1789-1837), συνοδεύοντας τρεις επιφανείς άγγλους περιηγητές. Έγιναν δεκτοί από τον Βελή πασά στο σεράι του και στο βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1826 με τον τίτλο «Ταξίδι στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη» περιγράφει με λεπτομέρειες τη συνάντησή τους με τον Βελή και κυρίως μας άφησε γραπτές μαρτυρίες για τον ίδιο και το παλάτι του στον Τύρναβο και μας διέσωσε σημαντικές λεπτομέρειες του πλούτου του παλατιού. Από μετάφραση της Χρηστίνας Polese μεταφέρουμε μερικά ενδιαφέροντα σημεία της περιγραφής του Dupre για τον Τύρναβο. Γράφει ο ζωγράφος-συγγραφέας: «Την 1η Απριλίου, ύστερα από 10 ώρες πορεία [2] και κάτω από υπερβολική ζέστη, φθάσαμε στον Τύρναβο. Ο Βελή πασάς, γιος του Αλή πασά, έδωσε εντολές να καταλύσουμε στο σπίτι του γιατρού του, που ήταν Έλληνας [3], και μας είπαν πως σύντομα θα μας δεχόταν και ο ίδιος στο σεράγι… Ήταν καθισμένος πάνω στο ντιβάνι με τα πόδια διπλωμένα, ανάμεσα σε τρεις Τούρκους οι οποίοι στέκονταν όρθιοι μέχρι να τους δοθεί η διαταγή να καθίσουν, αφού πρώτα προσκάλεσε εμάς τους ίδιους με ένα νεύμα. Παρατηρήσαμε το όμορφο κεφάλι του, τη μακριά μαύρη γενειάδα του και το πλούσιο μαχαίρι που συγκρατούνταν στη ζώνη του. Το σώμα και τα γόνατά του ήταν τόσο διπλωμένα και βυθισμένα μέσα στα μαξιλάρια, ώστε δεν μπορούσαμε να υπολογίσουμε το ύψος του, ούτε να δούμε πώς έβγαιναν τα χέρια του από τα ρούχα ή από τη γούνα του… Πριν να αφήσουμε τον Τύρναβο θα ήθελα να πω κάποιες λέξεις γι’ αυτή την πόλη, όμως δεν βρήκα τίποτα το αξιοσημείωτο. Αν είναι αλήθεια, όπως το ισχυρίσθηκαν κάποιοι, ότι μετρούσε προς το τέλος του 17ου αιώνα τρία τζαμιά και δεκαοκτώ εκκλησίες, είναι σημαντικά ξεπεσμένη. Σήμερα δεν υπάρχουν πλέον στον Τύρναβο παρά μόνον λίγες τούρκικες οικογένειες και δύο έως τρεις χιλιάδες έλληνες, οι οποίοι μάλλον βρίσκονται σε μεγάλη αθλιότητα, αν βέβαια επέζησαν από τις τελευταίες αναταραχές».
-Λίγους μήνες αργότερα, την άνοιξη του 1819, επισκέφθηκε τον Τύρναβο ο Αμερικανός φιλόλογος, πάστορας και διπλωμάτης, απόφοιτος του Harvard, Edward Everett (1794-1865). Όπως ήταν συνήθεια τότε, έγινε δεκτός από τον Βελή πασά στο παλάτι του και κατά την ακρόαση συζητήθηκαν διάφορα θέματα. Ο Βελής έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το αμερικανικό εμπόριο και μάλιστα του υποσχέθηκε ότι θα έστελνε στην Αμερική ειδικό πλοίο, για να αγοράσει ορισμένα από τα περίεργα, όπως τα κατονόμασε, προϊόντα της χώρας του. Κατά τη διάρκεια της ακρόασης βρισκόταν στο σαράι και κάποια ορχήστρα με γερμανούς μουσικούς από τη Μάλτα, οι οποίοι διασκέδαζαν τους επισκέπτες. Μάλιστα για να τους τιμήσουν ιδιαίτερα έπαιξαν με τα μουσικά όργανά τους και τον εθνικό ύμνο της Αγγλίας.
Τα περιηγητικά κείμενα μας άφησαν πληροφορίες πως υπήρχαν στον Τύρναβο εκτός από το παλάτι του Βελή και άλλα μεγάλα και όμορφα αρχοντικά. Αυτά βρίσκονταν μπροστά στις όχθες του Ξηριά, κοντά στη γέφυρα. Μερικά από αυτά ήταν κτίσματα χαμηλά, άλλα ψηλότερα. Τα περισσότερα όμως απ’ αυτά αποτελούνταν από πολλά δωμάτια, μικρά και μεγάλα, τα οποία είχαν τοιχογραφίες με λαμπρά και ζωηρά χρώματα και επιζωγραφισμένα ξυλόγλυπτα, σε ρυθμό ασιατικό, δηλαδή με οθωμανική τεχνοτροπία. Η επίσημη επομένως τουρκική αρχιτεκτονική είχε επιβληθεί σταθερά και στα ελληνικά σπίτια του Τυρνάβου.
Ο Γάλλος ζωγράφος Lois Dupre, κατά την ολιγοήμερη παραμονή του στον Τύρναβο το 1819, μας διέσωσε στο βιβλίο του σε σχέδιο, ένα από τα λαμπρά αυτά δείγματα της αρχιτεκτονικής των χρόνων της ύστερης τουρκοκρατίας. Ήταν το σπίτι του Έλληνα γιατρού του Βελή πασά, ο οποίος φιλοξένησε τον ίδιο και τη συντροφιά του όταν επισκέφθηκαν την πόλη. Οι απόψεις που αποτύπωσε ο ζωγράφος είναι δύο. Η πρώτη είναι μια άποψη του σπιτιού από το εσωτερικό της αυλής, αυτή που δημοσιεύεται σήμερα, ενώ στη δεύτερη έχει καταγράψει με απαράμιλλη λεπτομέρεια, τη στοά του επάνω ορόφου, με την ωραία ξυλόγλυπτη διακόσμηση. Αποτελεί ένα τυπικό δείγμα αστικού σπιτιού της οθωμανικής περιόδου. Διακρίνεται καθαρά η εσωστρέφεια του κτίσματος, καθώς στρέφει την κύρια όψη της προς την μεγάλη, η οποία απομονώνεται από τα γύρω με υψηλό τοίχο. Σε κάποιο σημείο του τοίχου ανοίγεται μια μεγάλη δίφυλλη σκεπαστή πόρτα. Το οίκημα είναι διώροφο. Η σκεπή καλύπτεται με βυζαντινά κεραμίδια, έχει μικρή κλίση και τα γείσα προεξέχουν κατά πολύ από τους κάθετους τοίχους. Έχει πολλά παράθυρα, μεγάλα και απλωτά χαγιάτια, η ανωδομή φέρει φεγγίτες και προσεγγίζεται με εξωτερική πέτρινη διπλή σκάλα. Το κυρίαρχο όμως στοιχείο του σπιτιού είναι η άφθονη χρήση ξύλου στην κατασκευή και μάλιστα με περίτεχνη ξυλογλυπτική διακόσμηση.
Εσωτερικά τα σπίτια αυτά είχαν στον επάνω όροφο μεγάλους οντάδες, πολύ όμορφα στολισμένους και ζωγραφισμένους, με τζάκια, μεσάντρες και διάφορα άλλα διακοσμητικά στοιχεία. Δωμάτια ύπνου και διάφοροι άλλοι βοηθητικοί χώροι κάλυπταν το υπόλοιπο μέρος του σπιτιού.
Τα ίδια μορφολογικά στοιχεία με την τυπική οθωμανική αρχιτεκτονική παρουσίαζαν και πολλά αστικά σπίτια στο γειτονικό Δαμάσι, τα οποία μάλιστα σώζονταν μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα. Σήμερα δεν έχει μείνει στον Τύρναβο τίποτα απ’ όσα αναφέραμε πιο πάνω. Οι συχνοί πόλεμοι, οι έντονοι σεισμοί, οι θανατηφόρες επιδημίες, το καταστροφικό πολλές φορές χέρι του ανθρώπου και ο αμείλικτος χρόνος, τα έχουν όλα αφανίσει. Ευτυχώς αρκετοί ελληνολάτρες ευρωπαίοι αποτύπωσαν με την πέννα και το μολύβι πολλά από τα πολιτιστικά στοιχεία του υπόδουλου ελληνισμού της περιοχής και έτσι με τα χαρακτικά τους αυτά μπορούμε ευκολότερα να αναπλάσουμε τις συνθήκες της καθημερινής ζωής των προγόνων μας σ’ αυτά εδώ τα χώματα.
--------------------------------------------------------
[1]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος. Ο διδάσκαλος Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος και η Σχολή του Τυρνάβου. Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα - Γ΄ (2016). Λάρισα (2019) σελ. 147-150.
[2]. Προέρχονταν από επίσκεψη στα Μετέωρα και την Τρίκκη (Τρίκαλα).
[3]. Πρόκειται για τον ιατροφιλόσοφο Ιωάννη Βηλαρά.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
