Το οικογενειακό του όνομα ήταν Θεόφιλος Κεφαλάς του Γαβριήλ και το Χατζημιχαήλ, με το οποίο είναι περισσότερο γνωστός, τα συναντάμε στα έργα του μετά το 1911. Από το 1897 μέχρι το 1926 έζησε σε διάφορες περιοχές του Πηλίου. Εδώ δημιούργησε ένα μεγάλο μέρος των έργων του, κυρίως εικόνες και τοιχογραφίες με ιστορικά θέματα και τοπία. Στο χρονικό διάστημα μεταξύ των ετών 1915-1918 υπάρχει κάποιο κενό στην εικαστική δραστηριότητα του Θεόφιλου και δεν ανιχνεύονται χρονολογημένα έργα του[1]. Πολλοί ερευνητές (Εμμανουήλ Παπαζαχαρίου, Θανάσης Ζέρβας, Κώστας Κουμπάς και μερικοί άλλοι) πιστεύουν ότι κατά το διάστημα αυτό έκανε ταξίδια σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος (Λάρισα, Τρίκαλα, Μετέωρα, Άρτα και σε άλλες πόλεις). Όμως η άποψη αυτή και των τριών δεν στηρίζεται σε ισχυρά ερείσματα. Συγκεκριμένα, ο Παπαζαχαρίου είναι σχεδόν βέβαιος για την επίσκεψή του στη Λάρισα και βασίζεται στην έμπνευση του Θεόφιλου να ζωγραφίσει τέσσερα έργα, τα οποία σχετίζονται με την πόλη μας. Αγιογράφησε τον πολιούχο μας Αγιο Αχίλλιο στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου της Άλλης Μεριάς στον Βόλο. Φιλοτέχνησε δύο απόψεις της Λάρισας βασισμένες σε δύο επιστολικά δελτάρια της εποχής και ζωγράφισε το εσωτερικό ενός φούρνου, του οποίου ο ιδιοκτήτης είναι από την πρωτεύουσα της Θεσσαλίας. Θα γράψουμε λίγες γραμμές για τα τέσσερα αυτά έργα του Θεόφιλου.
- Για την τοιχογραφία, η οποία παριστάνει τον Άγ. Αχίλλιο στον ναό του Αγίου Αθανασίου στην Άλλη Μεριά του Βόλου, τώρα τελευταία κάποιοι ερευνητές, κυρίως από τη Μυτιλήνη, αμφισβητούν ότι είναι έργο του Θεόφιλου, με τον ισχυρισμό ότι η τεχνική απόδοσή της δεν ταιριάζει με την τεχνοτροπία των άλλων έργων του καλλιτέχνη.
- Το έργο «Η Γέφυρα της Λαρίσσης» ανήκε στον χρυσοχόο του Βόλου Μαστροκώστα, αγοράσθηκε από κάποιον συλλέκτη της Θεσσαλονίκης και σήμερα δεν γνωρίζουμε πού βρίσκεται. Όμως μας είναι γνωστό από τη δημοσίευσή του σε ασπρόμαυρη απόδοση, σε βιβλίο του Κίτσου Μακρή[2]. Από πολλούς μελετητές του Θεόφιλου το έργο αυτό χρονολογικά προσδιορίζεται περίπου στα 1920, δηλαδή πιστεύεται ότι είναι της περιόδου του Πηλίου. Είναι ανυπόγραφο και αχρονολόγητο από τον Θεόφιλο και η θεματογραφία του βασίζεται σε ακριβέστατη αντιγραφή απεικόνισης της γέφυρας και του Λόφου της αρχαίας Ακρόπολης της Λάρισας, από χρωμολιθόγραφο επιστολικό δελτάριο του Βολιώτη βιβλιοπώλη και εκδότη Κ. Παρασκευόπουλου και μάλιστα με την ίδια επιγραφή. Η φωτογραφία της κάρτας χρονολογείται περί το 1910-1915.
- Το ίδιο ισχύει και για το άλλο έργο του που υπάρχει σήμερα στη Συλλογή της Εμπορικής Τράπεζας με τον τίτλο «Η Πρωτεύουσα της Θεσσαλίας Λάρισσα και ο Πηνειός Ποταμός. Έργον Θεοφίλου Γ. Χ# Μιχαήλ 1930», το οποίο είναι αντιγραφή του επιστολικού δελταρίου αρ. 234 του Στέφανου Στουρνάρα, με ορισμένες παρερμηνείες, τις οποίες θα αναλύσουμε στη συνέχεια.
-Τέλος, το έργο του με τίτλο «Μέγα Αρτοποιείον Γεωργίου Παναγιώτου Κόντου φούρναρη. Εκ Θεσσαλίας της Πρωτευούσης Λαρίσσης. Έργον Θεόφιλου Γ. Χ# Μιχαήλ [1933] το οποίο ανήκει σήμερα στη Συλλογή του Δήμου Μυτιλήνης, έχουμε την αίσθηση ότι δεν αποτυπώνει όπως πιστεύεται, κάποιον φούρνο της Λάρισας. Η χρονολογία εκτέλεσης του έργου απέχει πολύ από την πιθανή επίσκεψή του στη Λάρισα. Έπειτα συντακτικά η επιγραφή υποδηλώνει ότι πρόκειται για τον φούρνο του Γεωργίου Κόντου, ο ιδιοκτήτης του οποίου έχει καταγωγή από τη Λάρισα. Βέβαια είναι γνωστό ότι οι επιγραφές του Θεόφιλου δεν διακρίνονται για την επιμέλειά τους στην ορθογραφία και τη σύνταξη. Γι’ αυτό ας είμαστε λίγο επιφυλακτικοί για την ορθότητα του συλλογισμού αυτού.
Από αυτά τα τέσσερα έργα του Θεόφιλου, τα οποία έχουν σχέση με τη Λάρισα, θα σταθούμε λίγο περισσότερο στο τρίτο, το οποίο και δημοσιεύεται μαζί με το σημερινό κείμενο. Απεικονίζει τον Πηνειό στην περιοχή των παλιών Σφαγείων και βασίζεται -όπως προαναφέρθηκε- σε κάρτα του Στεφ. Στουρνάρα του 1910 περίπου. Στο πρώτο επίπεδο της εικόνας διακρίνεται η Σκάλα του ποταμού, ένα κτιστό πέτρινο πλάτωμα, πιθανώς από αρχιτεκτονικά μέλη του Αρχαίου Θεάτρου της Λάρισας. Πάνω τους βρίσκονται πέντε άτομα με μια μικρούλα, ενώ κοντά τους βόσκουν ένα κοπάδι πρόβατα και δύο αγελάδες. Η σκάλα αυτή εξυπηρετούσε την περαταριά (πορθμείο) που υπήρχε σ' εκείνο το σημείο και συνέδεε τις δύο όχθες του ποταμού. Στην απέναντι όχθη βρισκόταν το θερινό κέντρο Λούνα Πάρκ και σε μικρή απόσταση το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας και ο οικισμός Καλύβια. Στο μέσον της εικόνας απεικονίζεται το νταϊλιάνι, η ιχθυοπαγίδα για τους ποταμίσιους ψαράδες. Στο βάθος, ανάμεσα σε πολλά κτίσματα μπορεί κανείς να διακρίνει τον ναό του Αγίου Αχιλλίου και τους μύλους του Παππά και του Τσιμπούκη. Ο Θεόφιλος κατά την αντιγραφή[3] εξέλαβε τις καμινάδες των ατμόμυλων της παραπήνειας περιοχής σαν μιναρέδες, ενώ στην κάρτα του Στουρνάρα φαίνονται καθαρά οι καμινάδες, εξ ού και οι παρερμηνείες που αναφέρθηκαν. Τα χαμηλά σπίτια δεξιά ανήκουν στη συνοικία Ταμπάκικα.
Οι φωτογράφοι των δύο αυτών καρτών που αντέγραψε ο Θεόφιλος είναι από τον Βόλο και είναι φυσικό, καθώς κυκλοφόρησαν στην πόλη τους, να έφθασαν και στα χέρια του Θεόφιλου, τις έβαλε στο κασελάκι του και κάποια στιγμή τις αντέγραψε. Επομένως είναι σίγουρο ότι οι απόψεις αυτές δεν έγιναν εκ του φυσικού στη Λάρισα. Εξ’ άλλου είναι γνωστό ότι ο Θεόφιλος ποτέ δεν έστηνε καβαλέτο μπροστά σ’ ένα τοπίο για να το ζωγραφίσει όπως το έβλεπε.
Τελικά, και σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα γνωστά γεγονότα του βίου του, πιστεύεται ότι ο Θεόφιλος δεν απομακρύνθηκε από το Πήλιο όλα αυτά τα χρόνια, παρά μόνον για να επισκεφθεί τη Σμύρνη και τη Μυτιλήνη και ίσως ευκαιριακά να επισκέφθηκε κάποια στιγμή και τη Λάρισα. Όμως μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ποτέ δεν δραστηριοποιήθηκε καλλιτεχνικά στην πρωτεύουσα της Θεσσαλίας.
[1]. Ο Θεόφιλος είχε τη συνήθεια όχι μόνον να τιτλοφορεί, αλλά να υπογράφει και να χρονολογεί όλα σχεδόν τα φορητά έργα του, οπότε είναι εύκολο να οριοθετήσουμε όχι μόνον την καλλιτεχνική του πορεία, αλλά και την φυσική του παρουσία σε διάφορους χώρους.
[2]. Μακρής Κίτσος, Ο ζωγράφος Θεόφιλος στο Πήλιο, Βόλος (1939). Η φωτογραφία είναι δημοσιευμένη στην τελευταία σελίδα του βιβλίου.
[3]. Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι ενώ η κάρτα είναι έκδοση του 1910 περίπου, η εκτέλεση του έργου έγινε το 1930, όπως την χρονολογεί ο ίδιος ο Θεόφιλος, περίοδος κατά την οποία βρισκόταν στη Βαρειά της Μυτιλήνης.
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
