επανάστασης(1). Πενήντα χρόνια αργότερα (1879), στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη, η επαναστατική επιτροπήπου δημιουργείται, εγκρίνει και στέλνει υπόμνημα στις κυβερνήσεις Αγγλίας - Γαλλίας - Ρωσίας: «Άρθρο 2: Ποιεί έκκλησιν εις τας μεγάλας δυνάμεις, αναθέτουσα εις την δικαιοσύνην και φιλανθρωπίαν αυτών την λύσιν του Κρητικού ζητήματος. Άρθρο 3: Παρακαλεί τας μεγάλας δυνάμεις, όπως (…) λάβωσιν υπ` όψιν τα των Χριστιανών της Κρήτης δικαιώματα κατά τους ιερούς αγώνας του 1821, 1831, 1866»Γ. Κορδάτος σελ. 365 XII.
Ενώ αυτά συμβαίνουν στην Κρήτη, το ίδιο έτος (1878), εδώ στην επαναστατημένη Θεσσαλία, οι Άγγλοιστέλνουν τους Πρόξενους Μπλάουντ και Μέρλιν, να συναντήσουν τους ηγέτες της εξέγερσης για να τους πείσουν να σταματήσουν τον ένοπλο αγώνα, με την υπόσχεση, πως ο Σουλτάνος θα τους δώσει αμνηστία, και στο επικείμενο Συνέδριο του Βερολίνου, τα ελληνικά αιτήματα θα ικανοποιηθούν. Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1877-1878), αποκαλύπτει τον ρόλο και την πλήρη διάσταση των συμφερόντων, εκείνων, που όριζαν τις τύχες των λαών της Ευρώπης και όχι μόνο, αφού οι Ρώσοι, από τη μία πίεζαν την Ελλάδα να προσχωρήσει στο στρατόπεδό τους κι απ` την άλλη, οι Άγγλοι, επέβαλαν την ουδετερότητα… Το πείσμα του Τσάρου της Ρωσίας… μπήκε ακόμα και στο κείμενο της Συνθήκης του Αγ. Στεφάνου, αφού έδωσε εντολή (…) Για την Ελλάδα δεν θέλω να γραφεί ούτε μια λέξη στη Συνθήκη»…
Ο ποιητής Ιούλιος Τυπάλδος (1814-1883), που ελπίζει στην ένωση των βαλκανικών λαών, σχολιάζει και στηλιτεύει εκείνους που δίνουν πίστη στα μεγάλα λόγια: (…) Αλλά μ` άγρυπνον βλέμμα· δεν είναι / γενναία πάντα του ξένου τα δώρα / συχνά δείχνουν ευχάριστα τώρα / κι έχουνε μέσα φαρμάκι πικρό. / Μύρια πάθη, διχόνοιες θα πλάσουν / τεχνικά, τους λαούς θα χωρίσουν / κι αν αυτοί πλανηθούν, θα περάσουν / από ξένο, σε ξένο ζυγό. (απόσπασμα)
Το 1896, στην Κρήτη, οι επαναστατημένοι, χωρίζονται σε δύο παρατάξεις, σε ενωτικούς (Ένωση) και ανθενωτικούς (αυτονομία). Συγκροτείται η Εθνική Επιτροπή (Εταιρεία) στην Αθήνα, ιδρύονται πενήντα έξι παραρτήματα και τα μέλη της φτάνουν τις τρεις χιλιάδες.
Με αφορμή τη σφαγή τριακοσίων Ελλήνων και δεκαοχτώ Άγγλων στο Ηράκλειο, ο Κρητικός λαϊκός λόγος καταγράφει και θρηνεί: Στα χίλια εννιακόσια ενενήντα έξι / σφαγή μεγάλη έγινε σε άντρες και γυναίκες / Άγουστος μήνας ήτανε την εικοστή εβδόμη / πτώματα εγέμισαν του λιμανιού οι δρόμοι / εσφάξανε αντρόγυνα, γυναίκες και παιδία/… - Άγιε Μηνά και πού `σουναεκείνηνά την ώρα; / δεν ήκουσες τα κλάματα των Χριστιανών στη Χώρα;
Στις αρχές του 1897 η κυβέρνηση Δεληγιάννη, με προτροπή του βασιλιά Γεωργίου Α` στέλνει στρατό στην Κρήτη με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Βάσσο, καταλαμβάνει το νησί και κηρύττει την Ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Οι μεγάλες δυνάμεις διατάσσουν την απόσυρση του ελληνικού στρατεύματος, η ελληνική κυβέρνηση αρνείται να υπακούσει και αυτές αναγκάζονται να κηρύξουν την αυτονομία της Κρήτης, αλλά ως τμήμα της Οθωμαν. αυτοκρατορίας…Οι μεγάλες δυνάμεις χωρίζουν το νησί σε κομμάτια. Οι Άγγλοι θα διοικούν τον νομό Ηρακλείου, οι Ρώσοι το Ρέθυμνο, οι Γάλλοι το Λασήθι, οι Ιταλοί τα Χανιά μέχρι το 1913, οπότε και πραγματοποιείται η Ένωση με την Ελλάδα.
Οι Τούρκοι καταγγέλλουν την ελληνική κυβέρνηση ότι στέλνει όπλα κρυφά σε εθελοντές (ατάκτους), οι οποίοι οργανώνονται σε ομάδες κι επιτίθενται, ενώ άλλοι, περνούν τα σύνορα στην περιοχή του Μετσόβου… Στα απομνημονεύματά του, ο Αυστριακός στρατιωτικός Γκίσλ (Giesl),παρατηρητής της κυβέρνησής του στο τουρκικό στρατηγείο, γράφει: «4 Μαρτίου 1897.Στην Κωνσταντινούπολη εξοπλίζονται πυρετωδώς (…) η ατμόσφαιρα εγκυμονούσε πόλεμο, αφού οι προσπάθειες των μεγάλων δυνάμεων δεν έφερναν κανένα αποτέλεσμα. Η Ελλάδα είχε προχωρήσει πολύ στην Κρητική περιπέτεια κι αρνιόταν να αποσύρει τα στρατεύματά της από το νησί (…) εθελοντές Έλληνες είχαν επιτεθεί στα σύνορα…
Η Τουρκία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Ελλάδας (6 Απριλίου), συγκεντρώνονται 60.000 Τούρκοι στρατιώτες και 150 πεδινά πυροβόλα στα σύνορα, ενώ παράλληλα με την προτροπή της Γερμανίας - Αυστρίας, εξασφαλίζεται η ουδετερότητα της Σερβίας-Βουλγαρίας. Τα αποτελέσματα των πρώτων συγκρούσεων ενθαρρύνουν τους Τούρκους επιτελείς, οι οποίοι διατάσσουν έφοδο. Οι μεγάλες δυνάμεις τα `χουν χαμένα, αφού η Ρωσία προτείνει αποκλεισμό του Βόλου και η Αγγλία αφοπλισμό σε μήκος πενήντα χιλιομέτρων από τα σύνορα. Ο Έλληνας Υπουργός των εξωτερικών Σκουζές, εκλιπαρεί τις μεγάλες δυνάμεις να επέμβουν δυναμικά, πριν είναι πολύ αργά…
Ο τουρκικός στρατός κατεβαίνει, καταλαμβάνει αμαχητί τη Λάρισα και στο Βελεστίνο σκοντάφτει στην αποφασιστικότητα και τον ηρωισμό του Σμολένσκι. Η μάχες του Βελεστίνου αλλά και του Δομοκού ήταν οι μοναδικές που έδωσε ο ελληνικός στρατός, ενώ υποχωρούσε πανικόβλητος προς την Αθήνα. Στα βουνά του Δομοκού, δίνεται η τελευταία πολύνεκρη μάχη του ελληνοτουρκικού «πολέμου» των 33 ημερών (17 Απριλίου -20 Μαΐου). Με την επέμβαση πάλι των μεγάλων δυνάμεων τα τουρκικά στρατεύματα αποχωρούν και επιστρέφουν στη Μακεδονία. Η Συνθήκη ειρήνευσης υπογράφεται στην Κωνσταντινούπολη (4 Δεκεμβρίου 1897), με τους ταπεινωτικούς όρους, η Ελλάδα να καταβάλλει πολεμική αποζημίωση στην Τουρκία τεσσάρων εκατομμυρίων λιρών και να δεχτεί τον διεθνή οικονομικό έλεγχο στα δημοσιονομικά της…
Η πολύνεκρη μάχη του Δομοκού γίνεται θρηνητικό δημοτικό τραγούδι:
Ποια μάνα έχει δυο παιδιά στον πόλεμο σταλμένα; / πες της να μην τα καρτερεί, να μην τα πανταχαίνει / εκείνα σκοτωθήκανε στου Δομοκού τη μάχη, / κι ο Δομοκός κατέβασε δέντρα ξεριζωμένα, / κατέβασε και μια μηλιά, τα μήλα φορτωμένη / κιαπάνου στα κλουνάρια της δυο αδέλφι` αγκαλιασμένα, / το`να κοιτάει την Ήπειρο, τ` άλλο τ` Μακεδονία…
(1) Από τη διάλεξη του Ν. Σβορώνου στο EcoledesHautesStudiesCommercials, στο Παρίσι, το 1977.
Βοηθήματα
DOUGLASDAKIN. Η ενοποίηση της Ελλάδας (1770-1923 ΜΙΕΤ 1982
Ν.Γ.Σβορώνος Ανάλεκτα. Νεοελλ. Ιστ. αι ιστοριογραφία ΘΕΜΕΛΙΟ 1982
Π.Κ. Ενεπεκίδη. Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912 Β` Εστία σελ. 12
Σοφοκλής Δημητρακόπουλος. Ιστορία και δημοτ. Τραγούδι παρουσία 1982-1998
Γ. Κορδάτου. Μεγάλη Ιστ. της Ελλάδας ΧΙΙ 20ος αιώνας 1958, σελ. 354, 365, 603,
* Του Τάσου Πουλτσάκη
