Ακολούθησε η δίκη των έξι υπευθύνων της μικρασιατικής καταστροφής και η εκτέλεσή τους στις 15 Νοεμβρίου 1922, γεγονός που έφερε αρνητικές καταστάσεις στις διαπραγματεύσεις της Λωζάννης για την επίλυση των διαφορών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Η συμφωνία για ανταλλαγή των πληθυσμών, που έκλεισε στις 30.01.1923 και η άφιξη χιλιάδων Ελλήνων από την Τουρκία και την Ανατολική Θράκη έφερε σε δύσκολη θέση την τότε επαναστατική κυβέρνηση που θα έπρεπε όλους αυτούς (1.500.000 περίπου) να τους θρέψει και να τους αποκαταστήσει παραχωρώντας τους εκτάσεις γης για να καλλιεργήσουν και να ζήσουν.
Τη λήξη της συνθήκης ειρήνης στη Λωζάννη (24.07.1923) εκ μέρους της Ελλάδας την υπέγραψε ο Βενιζέλος.
Η επαναστατική κυβέρνηση Πλαστήρα – Γονατά με επιστολές τους προς τον Βενιζέλο τον καλούσαν να έρθει στην Ελλάδα και να αναλάβει τα ηνία της χώρας. Όμως ο Βενιζέλος ήταν ανένδοτος και τους διαμήνυε ότι θα επανέλθει στην Ελλάδα όταν θα επιστρέψει η χώρα στην κοινοβουλευτική νομιμότητα, μετά από εκλογές και δημοψήφισμα για την αλλαγή του πολιτεύματος. Όλες αυτές οι προφάσεις του Βενιζέλου ήταν από την απόφαση που είχε δώσει στον εαυτό του ότι αν έχανε τις εκλογές της 1η Νοεμβρίου του 1920 θα αποσύρονταν οριστικά από την πολιτική. Τρία χρόνια όμως πέρασαν από τότε και η επαναστατική κυβέρνηση τον έπεισε να μπει στα ψηφοδέλτια των εκλογών που θα γίνονταν στις 2 Δεκεμβρίου 1923, μετά από απόφαση που πήρε η κυβέρνηση στις 18 Οκτωβρίου 1923. Οι εκλογές θα γίνονταν με το εκλογικό σύστημα που έκανε ο υπουργός Εσωτερικών, νεαρός τότε Γεώργιος Παπανδρέου και που ευνόησε σε μεγάλο βαθμό την επαναστατική κυβέρνηση του Πλαστήρα – Γονατά και την βενιζελική παράταξη. Το σύστημα αυτό που οι αντιβενιζελικοί το ονόμασαν «στενοευρεία» δεν τους άρεσε και με πρωτοβουλία του Ιωάννη Μεταξά έκαναν «αντεπανάσταση» στις 21 και 22 Οκτωβρίου, που ξεκίνησε από επαρχιακές στρατιωτικές φρουρές δυσαρεστημένες με το στρατιωτικό καθεστώς. Μάλιστα, επικεφαλής αυτού του «κινήματος» ήταν οι βενιζελικοί αξιωματικοί Γεώργιος Λεονταρόπουλος - υποστράτηγος και Παναγιώτης Γαργαλίδης - συνταγματάρχης. Την προκήρυξη προς τον λαό, τον βασιλέα Γεώργιο και την κυβέρνηση την υπέγραψε ο συνταγματάρχης Γεώργιος Ζήρας που ήταν αντιβενιζελικός. Τελικά το εγχείρημα αυτό ευτυχώς απέτυχε και η επαναστατική κυβέρνηση ανέβαλε τις εκλογές για δύο εβδομάδες και τις προσδιόρισε για τις 16 Δεκεμβρίου 1923. Είχε όμως και άλλο αντίκτυπο η αποτυχία του «κινήματος» καθότι έγιναν μεγάλες εκκαθαρίσεις στο στράτευμα.
Όπως αναφέρει ο Κωνσταντίνος Κομνηνός (βιβλ. 1, σελ 188): «Πίσω από τους φιλόδοξους στρατηγούς και τον συνταγματάρχη Ζήρα βρισκόταν μια χούντα αντιβενιζελικών αντισυνταγματαρχών, ταγματαρχών και λοχαγών, πολλοί από τους οποίους έγιναν πασίγνωστοι στα χρόνια που ακολούθησαν: Σκυλακάκης, Πολύζος, Παπαδήμας, Μανιαδάκης, Παναγάκος, Παπάγος, Τσολάκογλου, Δεμέστιχας, Πιτσίκας. Και πιο πίσω ακόμα στο σκοτάδι ο Μεταξάς». Πολλοί από αυτούς πέρασαν από στρατοδικεία και καταδικάστηκαν και ορισμένοι από αυτούς σε θάνατο αλλά τελικά αφέθησαν ελεύθεροι. Η αντεπανάσταση αυτή του Οκτωβρίου 1923 ήταν ό,τι το καλύτερο για τους βενιζελικούς γιατί εξασφαλίστηκαν οι προϋποθέσεις για την απομάκρυνση και κατάργηση της βασιλείας στην Ελλάδα.
Στις εκλογές της 16 Δεκεμβρίου 1923 απείχε η φιλοβασιλική παράταξη και από τις 395 έδρες, τις 250 πήρε η φιλελεύθερη παράταξη Καφαντάρη, Σοφούλη, Μιχαλακόπουλου και Δαγκλή, 120 η Δημοκρατική Ένωση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου που είχε ταχθεί στην οριστική κατάργηση της βασιλείας και οι Δημοκρατικοί φιλελεύθεροι του Γεωργίου Ρούσου. Το ΚΚΕ δεν εξέλεξε βουλευτή, εκλέχθηκαν όμως 7 βασιλικοί καθώς και ένας σοσιαλιστής ο Ιωάννης Πασαλίδης (σημ.: ο ιδρυτής της ΕΔΑ το 1951 που δίνει και το όνομα "Αυγή" στην ιστορική εφημερίδα του κόμματος). Επιπλέον, εκλέχθηκαν άλλοι 7 ανεξάρτητοι δημοκρατικοί, 3 αγροτικοί, 3 μουσουλμάνοι, 3 Εβραίοι και 4 ανεξάρτητοι. Τον Βενιζέλο τον έβαλαν σε 20 περιφέρειες υποψήφιο βουλευτή και εκλέχθηκε σε όλες και μάλιστα πρώτος. Κράτησε την έδρα Αθήνα - Πειραιά.
Ο Βενιζέλος έφτασε στην Αθήνα στο νέο Φάληρο, το βράδυ στις 4 Ιανουαρίου 1924 όπου τον περίμενε ο Νικόλαος Πλαστήρας. Εντωμεταξύ τρεις μέρες μετά τις εκλογές στις 19 Δεκεμβρίου ο πρωθυπουργός Γονατάς είχε απομακρύνει από την Ελλάδα υπό τύπου αδείας τον βασιλιά Γεώργιο Β΄ διορίζοντας αντιβασιλέα τον Παύλο Κουντουριώτη για να προχωρήσει η διαδικασία του καθεστωτικού ζητήματος ήρεμα. Επιπλέον έδωσε αμνηστία σε όλους τους κατάδικους της αντεπανάστασης, καθώς και επαναφορά στις εργασίες τους όλων των απολυθέντων. Δυστυχώς, μεταξύ των απαλλαγέντων βασιλικών ήταν και ο Μεταξάς.
Στις 2 Ιανουαρίου 1924 είχε συνέλθει η 4η εθνοσυνέλευση με τους βουλευτές των εκλογών της 16ης Δεκεμβρίου όπου η επαναστατική κυβέρνηση του Πλαστήρα παρέδωσε επίσημα την εξουσία στην Δ ΄ συνταγματική συνέλευση και στις 5 Ιανουαρίου με την παρουσία και του Βενιζέλου έγινε η πανηγυρική συνέλευση όπου ομόφωνα σχεδόν, τον εξέλεξαν πρόεδρο της Βουλής με 345 από 354 που ψήφισαν. Τις επόμενες μέρες ο Βενιζέλος πρότεινε τον σχηματισμό κυβέρνησης στον Γεώργιο Ρούσο που ήταν αρχηγός των δημοκρατικών φιλελευθέρων όμως αντέδρασε ο Καφαντάρης και ο Μιχαλακόπουλος, και στις 11 Ιανουαρίου 1924 ανέλαβε ο ίδιος τον σχηματισμού της νέας ελληνικής κυβέρνησης, αν και η υγεία του δεν του το επέτρεπε.
Για το δημοψήφισμα που είχε οριστεί για τις 13 Απριλίου κράτησε ουδέτερη στάση. Δεν μπορούσε έλεγε στους συνεργάτες του να γυρίζει ανά την Ελλάδα και να διαλαλεί το ΝΑΙ στην δημοκρατία. Το αποτέλεσμα θα το κρίνει ο κυρίαρχος ελληνικός λαός ανεπηρέαστος. Σε μια συνεδρίαση της Βουλής στις 29 Ιανουαρίου 1924 ο Βενιζέλος διαφώνησε με τις απόψεις του Παπαναστασίου για το ρόλο των στρατιωτικών κύκλων στη διαμόρφωση της δημοκρατίας. Απαντώντας ο Παπαναστασίου του είπε ότι με αυτούς τους στρατιωτικούς έκανε το κίνημα στη Θεσσαλονίκη. Τότε ο Βενιζέλος έπαθε καρδιακή κρίση και απερχόμενος από τη Βουλή υπέβαλε την παραίτησή του από πρωθυπουργός στον αντιβασιλέα Παύλο Κουντουριώτη. Υπέδειξε ως αντικαταστάτη του τον Γεώργιο Καφαντάρη ο οποίος σχημάτισε κυβέρνηση στις 6 Φεβρουαρίου και στις 26 πήρε ψήφο εμπιστοσύνης με 233 υπέρ και 106 κατά. Οι προστριβές και οι διαφορές που είχε με ορισμένους αξιωματικούς από την αντεπανάσταση αλλά και με τον στρατιωτικό σύνδεσμο, τον ανάγκασαν να παραιτηθεί στις 8 Μαρτίου του 1924 και στις 10 Μαρτίου για τον ίδιο λόγο έφυγε ο Βενιζέλος από την Ελλάδα (ίσως και για λόγους υγείας του). Ο Κουντουργίωτης έδωσε εντολή στις 12 Μαρτίου στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου για σχηματισμού κυβέρνησης.
Μετά από όλα αυτά το κόμμα των φιλελευθέρων διασπάστηκε σε τρία κομμάτια όπου οι μισοί βουλευτές ακολούθησαν τον Καφαντάρη (προοδευτικοί φιλελεύθεροι), περίπου 40 τον Μιχαλακόπουλο (συντηρητικοί φιλελεύθεροι) και περίπου 60 τον Θεμιστοκλή Σοφούλη. Μιχαλακόπουλος και Σοφούλης έδωσαν στον Παπαναστασίου την κοινοβουλευτική υποστήριξη που του έλειπε, με αποτέλεσμα να εξασφαλίσει στις 24 Μαρτίου 1924 ψήφο εμπιστοσύνης με 259 υπέρ έναντι 3 κατά. Απείχαν όμως από την συνεδρίαση οι 125 κυρίως προοδευτικοί φιλελεύθεροι (βιβλ. 3, σελ. 13).
Την άλλη μέρα στις 25 Μαρτίου 1924 στο κτίριο της παλιάς Βουλής άπαντες οι παρευρισκόμενοι βουλευτές 283 με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Ρακτιβάν με παρατεταμένα χειροκροτήματα με εναγκαλισμούς και δάκρυα χαράς ενέκριναν το παρακάτω ψήφισμα:
«Περί εκπτώσεως της Δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας».
«Η Δ’ Συντακτική των Ελλήνων Συνέλευση έχουσα προ οφθαλμών τα δεινά που συσσώρευσαν στο Έθνος οι Δυναστεία των Γλυξβούργων και με την πεποίθηση ότι μόνο το δημοκρατικό πολίτευμα το ανταποκρινόμενο στο χαρακτήρα του Ελληνικού λαού, τις πολιτικές του συνήθειες και την κοινοβουλευτική του ανατροφή, δύναται να ασφαλίσει τις ελευθερίες του και να βοηθήσει να προαχθεί ηθικά, να αναλάβει οικονομικώς και να εξυγιάνει από πάσης απόψεως τον πολιτισμό του, ψηφίζει:
1. Κηρύττει οριστικώς έκπτωτη τη Δυναστεία των Γλυξβούργων, στερεί όλα τα μέλη αυτής παντός δικαιώματος επί του θρόνου και της ελληνικής ιθαγένειας και απαγορεύει σε αυτούς την παραμονή στην Ελλάδα.
2. Αποφασίζει να συνταχθεί η Ελλάδα σε Δημοκρατία Κοινοβουλευτική υπό τον όρο έγκρισης της απόφασης αυτής υπό τον Λαό δια δημοψηφίσματος …
3. Επιτρέπει την αναγκαστική απαλλοτρίωση των κτημάτων που ανήκουν στα μέλη της Δυναστείας. Κτήματα περιελθόντα από δωρεές του δημοσίου, δήμων, κοινοτήτων ή νομικών προσώπων ή αποκτηθέντα ή κατασκευασθέντα από εθνικούς εράνους περιέχοντα αυτοδικαίως άνευ ουδεμίας αποζημιώσεως στο δημόσιο ή τους οικείους δήμους, κοινότητες ή νομικά πρόσωπα.
4. ο ναύαρχος Κουντουργιώτης να εξακολουθήσει να εκτελεί ως μέχρι τώρα καθήκοντα ρυθμιστή του πολιτεύματος μέχρι τη σύνταξη του δημοκρατικού χάρτη της Ελλάδας». (βιβλ. 2, σελ .31)
Αμέσως μετά ο Κωνσταντίνος Ρακτιβάν με την ιδιότητα του προέδρου της συνέλευσης ανήγγειλε στο συγκεντρωμένο πλήθος έξω από τη Βουλή την έκπτωση της δυναστείας των Γλύξμπουργκ και την ανακήρυξη της αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Στις 13 Απριλίου 1924 έγινε με τάξη το δημοψήφισμα το οποίο είχε αποτέλεσμα: 758.472 υπέρ της δημοκρατίας (ποσοστό 69,95%) και 325.322 κατά (ποσοστό 30,05%) επί συνόλου 1.084.064. Όλοι οι δημοκρατικοί πολίτες αγωνίστηκαν για την επικράτηση του ΝΑΙ με συγκεντρώσεις και πορείες, ενώ παπάδες και κληρικοί γύριζαν τα χωριά διακηρύσσοντας ότι η Δημοκρατία θα άλλαζε τη θρησκεία. Η αντιπολίτευση αποδέχθηκε το αποτέλεσμα χωρίς αντίρρηση, όμως ο Ιωάννης Μεταξάς που είχε λάβει αμνηστία σε ερώτηση δημοσιογράφου είπε: «Δέχομαι ότι στο ΝΑΙ έγιναν νοθείες, τα ψηφοδέλτια του ΟΧΙ όμως είναι αυτά τα οποία καταμετρήθηκαν και είναι λίγα». (βιβλ. 1, 193)
Στη Θεσσαλία στα αστικά κέντρα (Λάρισα, Βόλο, Τρίκαλα) πλειοψήφησε η Δημοκρατία, ενώ στα χωριά ψηφίστηκε το ΟΧΙ. Γενικά σε όλη τη χώρα όπου είχαν εγκατασταθεί πρόσφυγες το ΝΑΙ στη Δημοκρατία ενισχύθηκε. Την 1η Μαΐου ορκίστηκε πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Παύλος Κουντουριώτης.
Βιβλιογραφία :
1. «Γεώργιος Παπανδρέου - Βιογραφία», Κωνσταντίνος Κομνηνός , Εκδόσεις «Σύγχρονο Βιβλίο», Αθήνα, 1965
2. «Ιστορικά Ελευθεροτυπίας» (τόμος 3, τεύχος 22), Αθήνα, 2000
3. «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 – Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940», Τάσος Σακελαρόπουλος, ΝΕΑ – τόμος 7ος , Αθήνα, 2001
Από τον Στέφανο Παπαγεωργίου *
* Ο Στέφανος Παπαγεωργίου είναι τεχνολόγος μηχανικός – ιστορικός μελετητής
