Είναι φωτογραφημένος με το φακό του σπουδαίου συντοπίτη μας φωτογράφου Τάκη Τλούπα και απεικονίζει την νοτιοδυτική πλευρά του ναού με το κωδωνοστάσιο.
Ο ναός των 40 Μαρτύρων έχει μια ενδιαφέρουσα ιστορική διαδρομή η οποία συμβαδίζει με τις τύχες της Λάρισας των τριών τελευταίων αιώνων. Είναι ιστορικά βεβαιωμένο ότι από την περίοδο της τουρκοκρατίας (1717;) υπήρχε στην περιοχή αυτή παρεκκλήσιο επ’ ονόματι των 40 Μαρτύρων, το οποίο ήταν μετόχι της μονής Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους[2]. Το παρεκκλήσιο αυτό εξυπηρετούσε τις λατρευτικές ανάγκες των χριστιανών κατοίκων του Σουφλάρ μαχαλά, το όνομα του οποίου διατηρήθηκε και μετά την απελευθέρωση μέχρι και πρόσφατα ως συνοικία Σουφλάρια.
Μετά τα μεταρρυθμιστικά διατάγματα (τανζιμάτ) του 1839 και του 1856, σύμφωνα με τα οποία η Υψηλή Πύλη χορηγούσε στους χριστιανούς διάφορες θρησκευτικές ελευθερίες και προνόμια, ο χριστιανικός πληθυσμός της Λάρισας άρχισε να αυξάνεται. Ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Αχιλλίου δεν επαρκούσε, γι’ αυτό και άρχισαν να οικοδομούνται νέοι ιεροί ναοί στις διάφορες συνοικίες της πόλεως. Πρώτος κτίσθηκε το 1857 ο Άγιος Νικόλαος στη συνοικία Παράσχου και ακολούθησαν οι Άγιοι 40 Μάρτυρες το 1866, ο Άγ. Αθανάσιος στην συνοικία Αρναούτ (ολοκληρώθηκε το 1869), η Παναγία (Ζωοδόχος Πηγή) το 1880-81 στα Ταμπάκικα.
Ο ναός των 40 Μαρτύρων άρχισε να οικοδομείται το 1862 δυτικότερα του παλιού παρεκκλησίου. Αφού έδωσαν 1.000 γρόσια για να αποκτήσουν την άδεια ανέγερσης (φιρμάνι) από τους Τούρκους, οι ενορίτες της περιοχής άρχισαν εράνους για την συγκέντρωση χρημάτων[3], οι οποίοι απέδωσαν καρπούς. Τελικά, σύμφωνα με εντοιχισμένη πλάκα η οποία σήμερα διασώζεται στο Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο, ο ναός αποπερατώθηκε στις 29 Ιουλίου 1866.
Αρχιτεκτονικά ο ναός των 40 Μαρτύρων ήταν μια τυπική τρίκλιτη βασιλική, η οποία στην ανατολική πλευρά κατέληγε σε ευρύχωρη κόγχη. Στους τοίχους του ναού και ιδίως στον ανατολικό, εντοπίσθηκαν κατά την κατεδάφιση ενσωματωμένες αρκετές αρχαίες επιτύμβιες στήλες. Εσωτερικά δώδεκα κιονοστοιχίες, έξι σε κάθε πλευρά, διαιρούσαν τον ναό σε τρία κλίτη, εκ των οποίων το κεντρικό ήταν μεγαλύτερο και ψηλότερο. Χαρακτηριστικό των κιόνων ήταν ότι το σώμα τους προερχόταν από ευθείς κορμούς δένδρων, οι οποίοι είχαν επικαλυφθεί από ασβεστοκονίαμα[4]. Το δάπεδο του ναού βρισκόταν κάποια εκατοστά χαμηλότερα από την επιφάνεια. Το ίδιο διαπιστώνουμε ότι συνέβαινε και στην βασιλική του Καλλιάρχη (Άγιος Αχίλλιος) και στον Άγιο Νικόλαο. Ήταν απαίτηση των Τούρκων αυτή η καταβύθιση του δαπέδου για να μην αναπτύσσεται καθ’ ύψος ο ναός και υπερέχει κατά πολύ των γειτονικών ιδιωτικών κτιρίων. Όπως επίσης δεν επέτρεπαν στολισμό στους εξωτερικούς τοίχους, κωδωνοστάσια και κωδωνοκρουσίες. Μόνον από τα μέσα του 19ου αιώνα, μετά τα μεταρρυθμιστικά διατάγματα των Οθωμανών, σταμάτησαν αυτές οι απαγορεύσεις. Το τέμπλο του ναού και ο δεσποτικός θρόνος ήταν ξυλόγλυπτα, αλλά ο τελευταίος ήταν ομορφότερα σκαλισμένος και πιο παλαιότερος (1873).
Ο πρώτος ναός του 1865 με την πάροδο του χρόνου δέχθηκε αρκετές παρεμβάσεις και προσθήκες, ειδικά στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν στην δυτική πλευρά του ναού κατασκευάσθηκε γυναικωνίτης και μπροστά από την δυτική κύρια είσοδο του ναού κατασκευάσθηκε κωδωνοστάσιο. Έτσι η εκκλησία πήρε περίπου την μορφή που φαίνεται στη φωτογραφία του Τάκη Τλούπα. Το Αύγουστο του 1977, ακολουθώντας το παράδειγμα και άλλων ναών της Λάρισας, κατεδαφίσθηκε και στη θέση του κτίσθηκε ο σημερινός ναός.
Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να τονίσουμε ότι από τους ναούς της Λάρισας οι οποίοι κατασκευάσθηκαν κατά τον 19ο αιώνα, τελικά δεν παρέμεινε κανείς για να θυμίζει τις τάσεις της ναοδομίας της εποχής εκείνης. Μερικοί (Άγ. Αχίλλιος, Άγ. Αθανάσιος, Άγ. Χαράλαμπος)είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές από τον σεισμό του 1941. Οι υπόλοιποι όμως ναοί, οι οποίοι φαίνεται ότι διέθεταν εκκλησιαστικά συμβούλια με …εκσυγχρονιστικές ιδέες, κατεδαφίσθηκαν για να ανεγερθούν νέοι, μεγαλύτεροι. Η Παναγία στα Ταμπάκικα φαινόταν να αντέχει στις νέες τάσεις, αλλά κι’ αυτή πριν από μερικά χρόνια αντικαταστάθηκε από την ήδη υπάρχουσα. Έτσι οι ναοί μας ακολούθησαν και αυτοί την πορεία των αρχοντικών της Λάρισας που τα αφάνισε ο …εφευρετικός νόμος περί αντιπαροχής.
----------------------------------------
[1]. Στο βιβλίο «Λάρισα. Εικόνες του χθες», απ’ όπου έχει αντιγραφεί η φωτογραφία, αναφέρεται ως χρονολογία λήψεώς της το 1977. Επειδή είναι γνωστό ότι τον Αύγουστο του 1977 κατεδαφίσθηκε ο εικονιζόμενος ναός για να ανεγερθεί ο σημερινός, πιθανότατα ή αποτύπωσή του από τον Τάκη Τλούπα έγινε λίγο πριν ισοπεδωθεί.
[2]. Βλέπε: Παλιούγκας Θεόδωρος, Συναγωγή επιγραφών και ενθυμήσεων των παλιών ναών της Λάρισας, περ. «Θεσσαλικό Ημερολόγιο», τομ. 23, Λάρισα (1993) σελ. 165-167. Σημειωτέον ότι και η μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους είναι αφιερωμένη στη μνήμη των Αγίων 40 Μαρτύρων.
[3]. Κρίνουμε σκόπιμο να αναφέρουμε τα ονόματα των ενοριτών, όπως τα καταγράφει ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης: Θεόδωρος Δουμής, Κωνσταντ. Μαλιαχόβας, Γιαννάκης Δημήτριος, Νικόλαος Κορόνης Γούλας Αθανάσιος, Βασίλειος Ζήσης, Δημήτριος Μαβ(υ)ρομάτης, Αποστόλης Κορτζόλης, Αναστάσιος Ιωάννου, Κωνσταντής Ιωάννου, Νικόλαος Γιαννιός, Αχιλλεύς Ν. Γερογιώκας, Αστέριος Βασιλείου, Δημήτριος Αστερίου, Γιαννης Κομίτζας, Παναγιώτης Μαργαρίτης, Δημήτριος Κουρού. Βλέπε: Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, Η Λάρισα από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 18.Πολλά από τα επίθετα που καταγράφονται εξακολουθούν να διατηρούνται μέχρι και σήμερα.
[4]. Βλέπε: Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α’, Λάρισα (1996) σελ.208.
