Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μεγάλοι ανοικτοί χώροι, αυτούς που σήμερα ονομάζουμε πλατείες, δεν υπήρχαν[1]. Ο χάρτης της Λάρισας του 1927 του Yusuf Halacoglu που δημοσίευσε ο Θεόδωρος Παλιούγκας το 1994[2] δεν είναι αναλυτικός σ’ αυτό το σημείο. Ο χάρτης του 1880 που έχει ενσωματώσει στο βιβλίο του ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης είναι πιο κατατοπιστικός από τον προηγούμενο, μόνον όσον αφορά δρόμους, συνοικίες, τζαμιά και σπουδαιότερα κτίρια.
Κατά την απελευθέρωση της Λάρισας η σημερινή Κεντρική πλατεία δεν είχε ακόμη οριοθετηθεί όπως την γνωρίζουμε σήμερα. Στην βόρεια πλευρά της δέσποζε το Τουρκικό Διοικητήριο με έναν ευρύ χώρο μπροστά του, ενώ η νότια πλευρά της (προς την σημερινή οδό Κούμα) είχε μερικές κατοικίες Τούρκων, όπως είχε γράψει στην εφημερίδα «Ελευθερία» ο δικηγόρος Τάκης Ιατρού, επί σειρά ετών πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Λαρίσης.
Το 1896, κατά τη δημαρχιακή θητεία του Κωνσταντίνου Αναστασιάδη, αποφασίσθηκε να μεταφερθεί η μαρμάρινη εξέδρα που βρισκόταν στο Αλκαζάρ και χρησίμευε για τις υπαίθριες συναυλίες της στρατιωτικής μπάντας «εις την πλατείαν Δικαστηρίων, την μόνην θέσιν όπου λαμβάνει αναψυχήν ο κόσμος και εις την οποίαν συγκεντρούται όλη η Λάρισα και παιανίζει η Μουσική εις ωρισμένας ημέρας της εβδομάδος, ήτις υποπίπτει και εις την αντίληψιν των ξένων».
Τον Ιανουάριο του 1905 το Τουρκικό διοικητήριο, που εν τω μεταξύ από το 1892 είχε μετατραπεί σε Δικαστικό Μέγαρο (Θέμιδος Μέλαθρον), καταστράφηκε από πυρκαγιά και κατά το 1908 κατεδαφίσθηκε. Την περίοδο αυτή άρχισε να διαμορφώνεται η πλατεία, να παίρνει την σημερινή μορφή της και να εξωραΐζεται[3].Κατασκευάσθηκαν περιμετρικά πεζοδρόμια και φυτεύτηκαν δένδρα, ενώ στο εσωτερικό της πλατείας και προς την ανατολική πλευρά παρατηρούμε στις φωτογραφίες της εποχής όπως η σημερινή, ότι δημιουργήθηκε μικρή νησίδα κατάφυτη από φυτά και δένδρα. Τη ίδια καταπράσινη νησίδα εντοπίζουμε και στις φωτογραφίες του 1917 που τράβηξαν οι γαλλικές δυνάμεις που βρέθηκαν στη Λάρισα και σήμερα βρίσκονται στο Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού.
Ολόκληρο το έδαφος της μεγάλης αυτής πλατείας ήταν για μεγάλο διάστημα χωμάτινο και μόνον κατά το 1930 επί δημαρχίας Μιχαήλ Σάπκα απομακρύνθηκε η μαρμάρινη εξέδρα (γιατί;)[4], ασφαλτοστρώθηκε ο χώρος της, και με την εποπτεία του γεωπόνου της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής Ιωάννη Κατσίγρα, πατέρα του ιατρού και μεγάλου δωρητή Γεωργίου Κατσίγρα, διαμορφώθηκε η πλατεία έτσι όπως την πρόλαβαν οι μεγαλύτεροι σήμερα Λαρισαίοι, πριν τις αλλαγές της Νέλλας Γκόλαντα στις δύο πλατείες (Κεντρική και Ταχυδρομείου) επί δημαρχίας Χριστόδουλου Καφφέ.
Με την ευκαιρία αυτή πρέπει να σημειώσουμε πως κατά καιρούς η κεντρική πλατεία της Λάρισας είχε πάρει διάφορες ονομασίες, πολλές από τις οποίες αναφέρονταν συνήθως μόνο στα επίσημα έγγραφα ή στις δημοσιεύσεις, ενώ στις προφορικές συζητήσεις του κόσμου δεν είχαν επικρατήσει. Ακόμα και σήμερα όλοι σχεδόν την αναφέρουν σαν Κεντρική Πλατεία.
-Η παλαιότερη ονομασία ήταν Πλατεία Διοικητηρίου και είχε επικρατήσει από την τουρκοκρατία ακόμα, επειδή στη Β.Δ. γωνία της δέσποζε το επιβλητικό κτίριο του τουρκικού Διοικητηρίου που είχε κτισθεί το 1874 από Έλληνα αρχιτέκτονα[5].
-Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο Ελληνικό Βασίλειο το 1881, την συναντούμε με την επίσημη ονομασία Πλατεία Απελευθερώσεως, προφανώς για να τιμηθεί η απελευθέρωση της Λάρισας μετά από 450 περίπου χρόνια σκλαβιάς (1423-1881).
-Η ονομασία αυτή δεν κράτησε πολύ. Μετά από λίγα χρόνια (1892) στο παλιό τουρκικό Διοικητήριο εγκαταστάθηκαν τα Δικαστήρια. Στο υπέρθυρο της κεντρικής πύλης εισόδου υπήρχε η επιγραφή ΘΕΜΙΔΟΣ ΜΕΛΑΘΡΟΝ και από την επιγραφή αυτή η πλατεία μετονομάσθηκε σε Πλατεία Δικαστηρίων ή Πλατεία Θέμιδος, ονομασία η οποία αναφέρεται σε όλα τα προπολεμικά επιστολικά δελτάρια που την απεικονίζουν.
-Ο Γιώργος Ζιαζιάς αναφέρει ότι γύρω στα 1920 ονομάσθηκε Πλατεία Βασιλέως Κωνσταντίνου του Νικητού, για τιμηθεί η νικηφόρα πορεία του ελληνικού στρατού προς την Μακεδονία και Ήπειρο κατά το 1912-13. Φαίνεται όμως ότι έμεινε μόνον στα χαρτιά, γιατί τότε ήταν η περίοδος του Εθνικού διχασμού.
-Το βράδυ της ημέρας των εθνικών εκλογών της 1ης Μαρτίου 1933, όταν πλέον άρχισε να διαφαίνεται η νίκη του Λαϊκού κόμματος του Παναγή Τσαλδάρη, το οποίο συνεργαζόταν με το κόμμα του Γεωργίου Κονδύλη, εξερράγη κίνημα από τον χαμένο των εκλογών Νικόλαο Πλαστήρα, με τη βοήθεια τμήματος της Φρουράς Αθηνών και άλλων στρατιωτικών μονάδων της Ελλάδος. Στο κίνημα δεν προσχώρησε το Β΄ Σώμα Στρατού που είχε έδρα τη Λάρισα, με αποτέλεσμα τελικά το κίνημα να μην επικρατήσει. Για να αποδοθούν τιμές προς το Β΄ Σ. Σ. επειδή συνετέλεσε στην αποτυχία του κινήματος Πλαστήρα, η δημοτική αρχή υπό τον Μιχαήλ Σάπκα, πολιτικό ο οποίος εκλεγόταν με τη σημαία του Λαϊκού κόμματος, πήρε την απόφαση να μετονομασθεί η κεντρική πλατεία από Θέμιδος σε Πλατεία Β΄ Σώματος Στρατού.
-Στις 5 Νοεμβρίου 1959 το Δημοτικό Συμβούλιο υπό τον δήμαρχο Δημήτριο Χατζηγιάννη απεφάσισε να μετονομάσει την κεντρική πλατεία σε Πλατεία Μιχαήλ Σάπκα, για να τιμήσει τον αναμορφωτή δήμαρχο της Λάρισας, ενώ τον Μάιο του 1964 αποκαλύφθηκε και η προτομή του, έργο του Πηλιορείτη γλύπτη Νικόλα. Από τότε μέχρι και σήμερα η επίσημη ονομασία της πλατείας δεν έχει αλλάξει. Όμως ο περισσότερος κόσμος, Λαρισαίοι και επισκέπτες, την γνωρίζουν ως Κεντρική Πλατεία.
Στη συνέχεια θα πούμε κι λίγα λόγια για την σημερινή φωτογραφία. Είναι από τις πιο σπάνιες, έχει ζωή πάνω από 100 χρόνια και προέρχεται από επιστολικό δελτάριο του βολιώτη φωτογράφου Στέφανου Στουρνάρα. Την περίοδο αυτή η Λάρισα διέθετε μια πλειάδα σπουδαίων φωτογράφων (Ιωάννης Παντοστόπουλος, Γεράσιμος Δαφνόπουλος και άλλοι), οι οποίοι όμως δεν μας άφησαν φωτογραφίες τοπίων. Ασχολούνταν επαγγελματικά κυρίως με φωτογραφίες πορτραίτων σε εσωτερικούς χώρους. Μόνον ο Στ. Στουρνάρας είχε προβλέψει την μεγάλη διάδοση που θα είχε η εικονογραφημένη κάρτα και μαζί με μερικούς φωτογράφους από την Αθήνα, παραμένουν οι άνθρωποι που απεικόνισαν τη Λάρισα προ του 1930. Λαρισαίους φωτογράφους που κυκλοφόρησαν κάρτες μετά το 1930 γνωρίζουμε τους Παντελή Γκίνη, Ιωάννη Κουμουνδούρο, Παναγιωτακόπουλο και κάποιους άλλους, με μικρό αριθμό καρτών. Για τον Γεώργιο Βελώνη θα αναφερθούμε σε προσεχές σημείωμά μας.
Η λήψη της σημερινής φωτογραφίας έγινε από κάποιον από τους εξώστες του ξενοδοχείου «Στέμμα» και αποτυπώνει την βορειοανατολική πλευρά της Πλατείας Δικαστηρίων. Ενδιαφέρον σημείο της λήψεως αυτής είναι ότι είναι η μοναδική φωτογραφία η οποία απεικονίζει ολόκληρη τη μικρή νησίδα με δένδρα και φυτά που δημιουργήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα στο μέρος αυτό της πλατείας.
[1]. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας δεν υπήρχε, τουλάχιστον στη Λάρισα, ρυμοτομικό σχέδιο. Η δόμηση ήταν άναρχη και δεν υπάκουε σε νόμους, οι δρόμοι ήταν στενοί και ελικοειδείς και παρέκλιναν για να μην καταπατήσουν τις ιδιοκτησίες των μπέηδων, αδιαφορώντας για την ευθύγραμμη πορεία τους. Πλατείες δεν υπήρχαν, απλώς οι ιδιόκτητες εκτάσεις πολλών πλούσιων Τούρκων μέσα στην πόλη διέθεταν γύρω από το κονάκι τους μεγάλους χώρους περιφραγμένους και δενδροφυτευμένους.
[2] Βλέπε: Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα της περιόδου 1810-1881. Στοιχεία από τον Κώδικα του Αγίου Αχιλλίου, Πρακτικά ημερίδας της 13ης Δεκεμβρίου 1988, Λάρισα (1994) σελ.43.
[3]. Από την αποδελτίωση παλαιών εφημερίδων που έκανε ο Γιώργος Ζιαζιάς διαβάζουμε: «Φεβρουάριος 1908. Μετά πολλής χαράς πληροφορούμεθα ότι ο ρέκτης και φιλοπρόοδος δήμαρχός μας κ. Αχιλλεύς Αστεριάδης απεφάσισε να εξωραΐση τελείως την κεντρικήν της πόλεώς μας πλατείαν, αναθέσας εις τον δημομηχανικόν κ. Πρωτοσύγκελον την εκπόνησιν του σχεδίου» και «15 Απριλίου 1908.Έν τμήμα μικρόν της προσόψεως απομένει πλέον από τα κατεδαφιζόμενα Δικαστήρια της πόλεώς μας … και η Πλατεία Θέμιδος θέλει μεταβληθή εις σωστήν …Σαχάραν».Βλέπε: Η Λάρισα από την Απελευθέρωση μέχρι το 1950, Λάρισα (2004) σελ. 92.
[4]. Τον Δεκέμβριο του 1928 διαβάζουμε σε εφημερίδα της Λάρισας: «Το σχέδιον της πλατείας προβλέπει να εκλείψη από το κέντρον της πλατείας η εξέδρα και να ανεγερθή το άγαλμα του Πηνειού, χύνοντος ύδωρ εντός πίθου, γύρωθεν δε να φυτευθούν διάφορα άνθη και δένδρα…».Η γλυπτή αυτή σύνθεση τελικά δεν πραγματοποιήθηκε.
[5]. Αρχιτέκτονας ήταν ο Στυλιανός Βουκαδόρος, με καταγωγή από την Ζάκυνθο, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στη Λάρισα από την περίοδο της Τουρκοκρατίας ακόμη. Έργο του ήταν και το Γυμνάσιο Λαρίσης που άρχισε να κτίζεται την ίδια περίοδο με το τουρκικό Διοικητήριο, στέγασε το Διδασκαλείο και από το 1907 μέχρι και τον σεισμό του 1941 τα Δικαστήρια.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
