Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Τα επιστολικά δελτάρια, γνωστά ως cartpostal ή μονολεκτικά κάρτες, βρίσκονταν ήδη σε κυκλοφορία στην Ελλάδα από το 1880. Ήταν απλές υπόλευκες κάρτες με διαστάσεις 15 x10 εκ. περίπου, οι οποίες σταδιακά αντικατέστησαν πολλές από τις κλειστές σε φάκελο επιστολές. Στη μια όψη έφεραν τυπωμένο γραμματόσημο με κεφαλή του Ερμή, την ένδειξη «ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΟΝ ΔΕΛΤΑΡΙΟΝ/CARTE CORRESPONDENCE» και ειδικό χώρο για τη διεύθυνση του παραλήπτη, ενώ στην άλλη ο αποστολέας έγραφε κάποιο σύντομο μήνυμα. Αργότερα με την εξέλιξη της φωτογραφικής τέχνης τα επιστολικά δελτάρια έγιναν εικονογραφημένα, δηλαδή στη μία όψη εκτυπωνόταν μια φωτογραφία, συνήθως τοπίο. Τα δελτάρια αυτά από την πρώτη κιόλας στιγμή έγιναν πολύ δημοφιλή και άρχισαν να κυκλοφορούν μαζικά.
-- Ακολουθώντας και η Ελλάδα το πνεύμα της εποχής, είχε αρχικά διάφορες ερασιτεχνικές ιδιωτικές πρωτοβουλίες στον τομέα των εικονογραφημένων δελταρίων. Το 1900 όμως προκηρύχθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Ταχυδρομείων και Τηλεγράφων πανελλήνιος διαγωνισμός μεταξύ φωτογράφων για την εκπόνηση πρωτότυπων απεικονίσεων, με σκοπό να περιληφθούν σε ταχυδρομικά δελτάρια που ήθελε να εκδώσει η Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία. Και πράγματι κατά διαστήματα κυκλοφόρησαν 384 συνολικά αριθμημένες κάρτες με τοπία και αρχαιότητες απ’ όλη την μέχρι τότε Ελλάδα. Η πρώτη σειρά βγήκε στη αγορά τον Ιούλιο του 1901. Ταυτόχρονα και διάφοροι εκδοτικοί οίκοι τω Αθηνών, όπως Πάλλης&Κοτζιάς, Ελευθερουδάκης και άλλοι κυκλοφόρησαν δικά τους εικονογραφημένα δελτάρια. Στη Θεσσαλία, με μικρή καθυστέρηση από τους προηγούμενους, ακολούθησε πρώτος ο Στ. Στουρνάρας από τον Βόλο. Στα πρώτα αυτά εικονογραφημένα δελτάρια αναφέρονταν μόνον οι εκδότες οι οποίοι τα εκτύπωναν και τα διακινούσαν[1], ενώ οι φωτογράφοι που είχαν κάνει τις λήψεις, με εξαίρεση τον Στ. Στουρνάρα που ήταν ο ίδιος φωτογράφος και εκδότης, ήταν άγνωστοι.
Από τα 384 αυτά εικονογραφημένα δελτάρια της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας, τα 61 απεικονίζουν τοπία της Θεσσαλίας και τα οκτώαπ’ αυτά είναι διάφορες απόψεις της Λάρισας[2]. Κυκλοφόρησαν την 1η Μαΐου 1902. Το έντονο ενδιαφέρον των Λαρισαίων για τις πρώτες εικονογραφημένες κάρτες της πόλης μας αποτυπώνεται σε δημοσιεύματα του τοπικού τύπου της εποχής[3].Και μπορεί μεν να κυκλοφόρησαν το 1902, όμως οι λήψεις των φωτογραφιών έγιναν σε προγενέστερα χρονικά διαστήματα. Πότε ακριβώς δεν είναι καταγραμμένο. Από την ιστορία των απεικονιζόμενων κτιρίων δεν θα ήμασταν πολύ μακριά από την πραγματικότητα αν υποστηρίζαμε ότι οι φωτογραφίες αυτές είναι της περιόδου 1898-1899. Βλέποντας επιπόλαια τις απεικονίσεις αυτές δεν αναγνωρίζει κανείς σχεδόν τίποτε, έχοντας στο νου του τη σημερινή Λάρισα. Σε ορισμένες όμως μπορούμε να ταυτοποιήσουμε πολλά σημεία της πόλης των τελευταίων χρόνων του 19ου αιώνα και να αναγνωρίσουμε διάφορα κτίσματα, αληθινά στολίδια, για τα οποία έχουμε διαβάσει ή ακούσει πολλά, αλλά δεν υπάρχουν πλέον, αφού ο χρόνος, οι φυσικές καταστροφές και η νεωτεριστική αντίληψη αντικατάστασής τους με νέα, τα έχουν εξαφανίσει οριστικά.
--Εικονογραφημένα φωτολιθογραφικά επιστολικά δελτάρια κυκλοφορούν λίγο πριν από το 1900 και από το χαρτοπωλείο και τυπογραφείο των Πάλλη & Κοτζιάπου η επιχείρησή τους βρισκόταν στην οδό Ερμού 8 στην Αθήνα από το 1880, χρονολογία κατά την οποία οι δυο τους συνεργάσθηκαν. Είχαν μεγάλη παραγωγή καρτών για όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδος και σήμερα οι απόψεις της Λάρισας αποτελούν σημείο αναφοράς για την ιστορία της μετά την απελευθέρωσητης Θεσσαλίας το 1881. Είναι αριθμημένες, ασπρόμαυρες και μερικές έχουν επιχρωματισθεί, αλλά όχι με ιδιαίτερη επιμέλεια. Η παλαιότερη απ’ όλες που έχει εντοπισθεί με απεικόνιση της Λάρισας είναι η υπ’ αριθμ. 374 και φέρει τον υπότιτλο «Πλατεία Καλλιθέας (Ακροπόλεως)». Η φωτογραφία αυτή αποτυπώνει μια μέρα γιορτής πάνω στο Φρούριο. Ο Βάσος Καλογιάννης υποστηρίζει ότι πρόκειται για τις εορταστικές εκδηλώσεις της 31ης Αυγούστου 1882, που έγιναν για την επέτειο ενός έτους από την απελευθέρωση της Λάρισας από τους Τούρκους[4]. Όμως η βαριά ενδυμασία του πλήθους δεν συνηγορεί για καλοκαιρινή εκδήλωση. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξειςκαι σε συνδυασμό με χαρακτικό από την ίδια εκδήλωση της γαλλικής εφημερίδαςLeMondeIllustre, η φωτογραφία αυτήχρονολογείται στα 1897, όταν ο διάδοχος Κωνσταντίνος μετά την άφιξή του στη Λάρισα τον Μάρτιο του 1897, παραμονές του ελληνοτουρκικού πολέμου, παρακολούθησε τη δοξολογία προς τιμήν του στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Αχιλλίου.
Η φωτογραφία που συνοδεύει το σημερινό κείμενο είναι επίσης των Πάλλη&Κοτζιά και φέρει τον αριθμό 884. Ο υπότιτλος επεξηγεί την εικόνα: «Εκδρομή μαθητών Διδασκαλείου Λαρίσσης». Οι σπουδαστές του Διδασκαλείου[5] με άσπρα καπέλα και ομοιόμορφη ενδυμασία, είναι παρατεταγμένοι σε ημικυκλική σειρά προ του κτιρίου των Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων, έτοιμοι να επιβιβασθούν στα βαγόνια. Οι σπουδαστές είναι της περιόδου 1900-1903, ενώ η κάρτα είναι ταχυδρομημένη την Πρωτοχρονιά του 1907. Να σημειωθεί ότι υπάρχει και άλλη κάρτα των ίδιων εκδοτών με αριθμό 816, η οποία απεικονίζει τους σπουδαστές μέσα στα βαγόνια, έτοιμοι για αναχώρηση, προφανώς στην περιοχή του Βόλου και του Πηλίου. Στο σημείο αυτό πρέπει να προσθέσουμε ότι πρώτος απ’ όλους τους βιβλιοχαρτοπώλες-τυπογράφους της Λάρισας ο Θρασύβουλος Μακρής, από το 1905 ακόμα κυκλοφορεί κάρτες των Πάλλη-Κοτζιά και άλλων εκδοτών, με την επισήμανση, άλλοτε στην πρόσθια και άλλοτε στην οπίσθια όψη της κάρτας «ΒιβλιοχατοπωλείονΘρασυβ. Γ. Μακρή εν Λαρίσση».
-- Από τους πρώτους που τύπωσαν εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια ήταν και ο εκδοτικός οίκος Κ. Ελευθερουδάκη, ο οποίος κατά το 1918 άνοιξε στην πλατεία Συντάγματος το γνωστό βιβλιοπωλείο του. Για τη Λάρισα είχε κυκλοφορήσει ελάχιστες κάρτες, αλλά εκείνες με την ένδειξη «Θεσσαλία – Πηνειός» σίγουρα δεν απεικονίζουν τον Πηνειό. Προσεκτική ανάλυση των τοπίων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι λήψεις είναι από ποταμό ή ποταμούς του εξωτερικού, ίσως της Κεντρικής Ευρώπης, οι οποίοι «ελαφρά τη καρδία» βαπτίσθηκαν «Πηνειός».
-- Κοντά σ’ αυτούς πρέπει να προσθέσουμε και τον Βολιώτη ζωγράφο-φωτογράφο Στέφανο Στουρνάρα (1867-1928), ο οποίος σπούδασε την τέχνη του στο Μετσόβειο Πολυτεχνείο. Εργάσθηκε για ένα διάστημα μαζί με τους αδελφούς του κυρίως σε φωτογραφίες πορτραίτα. Τα παλαιότερα επιστολικά δελτάρια είναι της Α’ σειράς με φωτογραφίες του 1895-1905. Είναι ασπρόμαυρες, με αρίθμηση και της Λάρισας έχουν εκτός από δικές του λήψεις και αντιγραφές άλλων. Μετά το 1905 ασχολήθηκε με τις έγχρωμες κάρτες. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες, με μια ειδική χρωμολιθογραφική επεξεργασία εκτυπώνονταν στη Γερμανία, με την επιμέλεια του Στουρνάρα ιδιαίτερα στην επιλογή των χρωμάτων. Οι κάρτες αυτές αποτελούν πρωτοπορία για τα ελληνικά δεδομένα, είναι όμορφες και πολλές σε αριθμό[6].
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε χωρίς δισταγμό ότι οι απόψεις της Λάρισας μέσα από τα πρώτα εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια που κυκλοφόρησαν διάφοροι εκδότες και κυρίως ο Στέφανος Στουρνάρας, μας δίνουν τη δυνατότητα να αναπλάσουμε με ακρίβεια την όψη της πόλης μας και κυρίως του κεντρικού τομέα της, έτσι όπως ήταν στις αρχές του περασμένου αιώνα, μόλις είκοσι χρόνια μετά την προσάρτηση της περιοχής μας στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
-----------------------------------------
[1]. Επιστολικά δελτάρια, εκδόσεις ελληνικές και ευρωπαϊκές (1900-1960), Συλλογή Γ. και Λ. Γουργιώτη, έκδοση Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας, Αθήνα (2007) σελ. 8.
[2]. Είναι τα εξής: αρ. 242 με τίτλο τα Ανάκτορα, αρ. 243 το Δικαστήριον, αρ. 244 η Μητρόπολις, αρ. 245 πανόραμα της Λαρίσσης, αρ. 246 άποψις του Πηνειού, αρ. 247 γέφυρα του Πηνειού εν Λαρίσση, αρ. 249 άποψις της Λαρίσσης από του Φρουρίου και αρ. 250 οδός εν Λαρίσση.
[3]. «Έφθασαν ήδη από τινος εις το Ταχυδρομείον εις αρκετήν ποσότητα και τα εικονογραφημένα δελτάρια της πόλεώς μας, των οποίων μεγάλη, ως πληροφορούμεθα, γίνεται ζήτησις…», εφ. «Όλυμπος», Λάρισα, φύλλο της 7 Ιουλίου 1902.
[4]. Καλογιάννης Βάσος, Η Χρυσή Βίβλος του Δήμου Λαρίσης. Από την μακραίωνη ιστορία της Θεσσαλικής πρωτευούσης, Λάρισα (1963) σελ. 127.
[5]. Το Διδασκαλείο Θεσσαλίας, όπως ονομαζόταν επίσημα, ιδρύθηκε το 1882 και λειτούργησε μέχρι το 1907, επί 25 χρόνια. Ενδιάμεσα διέκοψε τα μαθήματά του μερικές φορές, ιδιαίτερα με τον πόλεμο του 1897. Από τη Σχολή αυτή αποφοιτούσαν δάσκαλοι οι οποίοι επάνδρωναν τα σχολεία στοιχειώδους εκπαιδεύσεως όχι μόνον της Ελλάδος, αλλά και του μακεδονικού χώρου, ο οποίος την περίοδο εκείνηβρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή.
[6]. Η Β’ σειρά φέρει την αρίθμηση 1-207 και τον λογότυπό του με μαύρα γράμματα, ενώ στη Γ’ σειρά η αρίθμηση 1-444 και ο λογότυπός του είναι με πράσινα γράμματα.
