Αναφέρθηκε στο σημείωμα της περασμένης Τετάρτης ότι παρ’ όλα όσα πιστεύουν ορισμένοι, η συνοικία Πέρα (Πέρα μαχαλάς) ανήκει στις παλιές συνοικίες της Λάρισας. Υπάρχουν αναφορές για την παρουσία της από τα μέσα του 17ου αι. Όμως παρουσία ναού, έστω και υπό την μορφή παρεκκλησίου, αφιερωμένου στον Άγιο Χαράλαμπο ανιχνεύεται από τις αρχές του 19ου αιώνα. Εκτός εάν υιοθετήσουμε την άποψη του Κώστα Σπανού ο οποίος ταυτίζει την συνοικία της Αγίας Παρασκευής που αναφέρεται σε μετεωρίτικο χειρόγραφο του 1750 με τον Πέρα Μαχαλά[1].Και δεν έχουμε λόγο να μην τον πιστέψουμε, αφού αργότερα στην εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους συναντούμε πάντοτε εντός του ναού παρεκκλήσιo αφιερωμένο στη μνήμη της Αγίας Παρασκευής. Φαίνεται ότι η ευλάβεια των χριστιανών της συνοικίας τους οδήγησε να διατηρήσουν την μνήμη της στον νέο ναό του Αγ. Χαραλάμπους. Ένα παράδειγμα ότι η παράδοση μπορεί πολλές φορές να διασαφηνίσει ιστορικά κενά, χωρίς βέβαια αυτό να αποτελεί ασφαλές τεκμήριο.
--Πρώτη μνεία για την ύπαρξη παρεκκλησίου του Αγ. Χαραλάμπους στον Πέρα μαχαλά έχουμε το 1826[2]. Δεν είναι γνωστό που ακριβώς βρισκόταν. Η προφορική παράδοση διέσωσε ότι η θέση του ήταν στο εσωτερικό της παλιάς συνοικίας, λίγα μέτρα νότια του σημερινού ναού. Ο Τάκης Τλούπας στο βιβλίο του[3] δημοσίευσε φωτογραφία από εορτή των Θεοφανείων κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας (ίσωςτου 1878 ή του 1880), όπου στο βάθος διακρίνεται το πάνω μέρος του καμπαναριού και η στέγη του ναού.
--Κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο «… τον Ιερόν Ναόν του Αγίου Χαραλάμπους πυρποληθέντα κατά την εισβολήν των Τούρκων εις Λάρισαν κατά τον καταστρεπτικόν πόλεμον του 1897 και ανοικοδομηθέντα είτα εν άλλω χώρω κατά τα έτη 1901-1902 δια χρημάτων εκ κληροδοτήματος του αειμνήστου Ανδρέα Συγγρού…»[4]. Η ανοικοδόμηση του ναού σε άλλο χώρο που αναφέρει ο Φαρμακίδης είναι η μετατόπισή του στη σημερινή θέση.
--Το 1919 ο ναός με προσφορές των πιστών της ενορίας[5] ανακαινίσθηκε εσωτερικά και εξωτερικά, δενδροφυτεύτηκε και περιφράχθηκε. Στις 12 Απριλίου 1919 έγιναν τα εγκαίνια από τον μητροπολίτη Δημητριάδος Γερμανό[6]. Η εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους ήταν μετρίων διαστάσεων και αρχιτεκτονικά είχε τη μορφή σταυροειδούς ναού με τρούλο.
--Ο μεγάλος σεισμός της 1ης Μαρτίου 1941 επέφερε στο κτίσμα σοβαρές καταστροφές. Κατέπεσε ο τρούλος και εμφανίσθηκαν ρωγμές στους κάθετους τοίχους του. Μεταπολεμικά πολλές ζημιές διορθώθηκαν, καλύφθηκε με δίρριχτη στέγη από κεραμίδια όπως φαίνεται στην δημοσιευόμενη φωτογραφία και ο ναός λειτούργησε ως ενοριακός μέχρι το 1974. Στη συνέχεια κατεδαφίσθηκε και στη θέση του ανοικοδομήθηκε ο σημερινός περίλαμπρος ναός, τα εγκαίνια του οποίου έγιναν το 1983.
Δίπλα από το παλιό παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους που αναφέρθηκε, κοντά στην αριστερή όχθη του Πηνειού, λειτουργούσε κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα το Νεκροταφείο του Πέρα μαχαλά. Όταν το 1899 δημιουργήθηκε το Δημοτικό Νεκροταφείο της οδού Φαρσάλων, σταμάτησαν σταδιακά οι ενταφιασμοί και ολόκληρος ο χώρος που είχε συνολική έκταση 8 στρεμμάτων περιήλθε στην κυριότητα του Αγίου Αχιλλίου, προφανώς γιατί εκεί ενταφιάζονταν και ενορίτες του. Ένας εξ αυτών ήταν και ο Ιωάννης Βελλίδης[7] με την γυναίκα του, ιδιοκτήτες της μεγάλης τριώροφης οικοδομής που είχε κτισθεί πριν το 1890 απέναντι από τη νότια πλευρά του μητροπολιτικού ναού.
Αλλά εκτός από την εκκλησία του Αγ. Χαραλάμπους που αποτελεί το κέντρο της συνοικίας, ο Πέρα μαχαλάς είχε και άλλους χώρους και τοποθεσίες που τον χαρακτήριζαν.
Αμέσως αριστερά από τη έξοδο της γέφυρας δέσποζε το θέατρο «Απόλλων». Σε φωτογραφίες των αρχών του 20ου αιώνα τραβηγμένες από τον λόφο του Φρουρίου διακρίνεται το κτίριο του θεάτρου, ενώ ακριβώς στη γωνία υπήρχε υπαίθριος χώρος περιφραγμένος με πεζούλες, τον οποίο προφανώς χρησιμοποιούσε ο επιχειρηματίας του θεάτρου τους θερινούς μήνες. Το εσωτερικό του θεάτρου είχεμια μικρή σκηνή στο βάθος. Στην αίθουσα αντί για καθίσματα υπήρχαν πάγκοι και ο φωτισμός γινόταν με γκαζόλαμπες κρεμασμένες από την οροφή και τους τοίχους. Οι θίασοι που έπαιζαν ήταν στην ουσία πανάθλια μπουλούκια, με αγράμματους ηθοποιούς και κουρελιασμένα σκηνικά. Τους γυναικείους ρόλους αναλάμβαναν και υποδύονταν άνδρες. Η λειτουργία του παραπήνειου αυτού θεάτρου διατηρήθηκε μέχρι το 1925[8].
Δίπλα στην όχθη του ποταμού ο Λαρισαίος επιχειρηματίας Γεώργιος Οικονομίδης είχε εγκαταστήσει πετρελαιοκίνητη συσκευή άντλησης νερού από το ποτάμι. Μάλιστα φρόντιζε ο σωλήνας να φθάνει μέχρι το κέντρο της κοίτης, όπου το νερό είχε ταχύτερη κίνηση και ήταν καθαρότερο. Γέμιζε τα βαρέλια που τα μετέφεραν ιππήλατα οχήματα και εφοδίαζε τις κατοικίες και τα καταστήματα με νερό του Πηνειού. Το 1930 όταν πλέον ολοκληρώθηκε το δίκτυο ύδρευσης της πόλεως από την ΕΥΗΛ, οι αντλίες αυτές (γιατί υπήρχαν και άλλες δύο από την απέναντι δεξιά όχθη) αποσύρθηκαν.
Αμέσως δεξιά μετά την έξοδο από τη γέφυρα υπήρχε το φυλάκιο του Δήμου το οποίον εισέπραττε τον δημοτικό φόρο (διαπύλια τέλη) όλων των προϊόντων τα οποία μεταφέρονταν στην πόλη προς πώληση. Το κτίσμα αυτό βρισκόταν εκεί περίπου που είναι σήμερα τα σκαλοπάτια που οδηγούν στον κεντρικό δρόμο του άλσους Αλκαζάρ και μέσα είχε το γραφείο του ειδικός εισπράκτορας του Δήμου.
Εκεί δίπλα, στην αρχή του άλσους είχαν στηθεί και διατηρούνται μέχρι σήμερα, δεξιά το μνημείο των πεσόντων αξιωματικών του πολέμου του 1897 και αριστερά η προτομή του ποιητή και λαογράφου Κώστα Κρυστάλλη.
[1].Βλέπε: Κώστας Σπαμός, Ένα μετεωρίτικο χειρόγραφο του 18ου αι. Συμβολή στην μελέτη των θεσσαλικών τοπωνυμίων, των ονομάτων και των επωνύμων, περ. Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 8 (1985) σ. 17-46.
[2]. Θεόδωρος Παλιούγκας, Τοπογραφικά, τοπωνυμιολογικά και άλλα στοιχεία του κώδικα του ναού του Αγ. Αχιλλίου (1810-1881). Πληροφορίες για τις συνοικίες, τους ναούς και τα παρεκκλήσια της πόλης κατά τον 19ο αι. Πρακτικά Ημερίδας «Η Λάρισα της περιόδου 1810-1881», Λάρισα (1994) σελ. 38.
[3]. Βλέπε: Λάρισα. Εικόνες του χθες, φωτογραφίες Τάκης Τλούπας, κείμενο Νίκος Νάκος, Λάρισα (2003)3, σελ. 55.
[4]. Βλέπε: Επαμεινώνδας Φαρμακίδης, Η Λάρισα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις τη Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 19.Ο Ανδρέας Συγγρός (1830-1899) ήταν τραπεζίτης, πολιτικός και προσωπικότητα με αμφισβητούμενο ρόλο, αλλά αδιαμφισβήτητο φιλανθρωπικό έργο. Υπήρξε ιδρυτής και διετέλεσε πρόεδρος της Τράπεζας της Ηπειροθεσσαλίας. Λόγω της ιδιότητας αυτής από το κληροδότημά του ανεγέρθηκε ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους. Στη φωτογραφία του 1901 που δημοσιεύθηκε την προηγούμενη Τετάρτη φαίνεται ο ναός να βρίσκεται υπό κατασκευήν, γιατί έχει ακόμα σκαλωσιές και ο τρούλος δεν είναι ολοκληρωμένος.
[5]. Η Ελένη Χολέβα, γυναίκα του τραπεζίτη Ιωάννη Χολέβα υπήρξε μεγάλη δωρήτρια του ναού. Ανέλαβε τη δαπάνη για την κατασκευή των εικόνων στο τέμπλο και τα προσκυνητάρια, την εικόνα της Αγίας Παρακευής στο υπόγειο του ναού, των καθισμάτων και των κτισμάτων (κελιά) δίπλα από τον ναό. Μαρτυρία του εγγονού της Δημητρίου Αλεξάνδρου.
[6]. Από την εφημερίδα «Μικρά» της 13ης Απριλίου 1919 διαβάζουμε: «Με μεγαλοπρέπειαν αρκετήν και εν πρωτοφανεί συρροή κόσμου εγένετο την πρωϊαν της χθες τα εγκαίνια του παρά την συνοικίαν «Πέρα Μαχαλά» Ιερού Ναού «Άγιος Χαράλαμπος». Ο κατ’ αυτά χοροστατήσας Σεβασμιώτατος Δημητριάδος, τοποτηρητής της επισκοπής μας κ. Γερμανός ωμίλησε προς το φιλόθρησκον κοινόν περί των γενομένων εγκαινίων». Ο μητροπολίτης Δημητριάδος διορίσθηκε τοποτηρητής της μητροπόλεως Λαρίσης γιατί ο επιχώριος μητροπολίτης Αρσένιος βασιλόφρων ών, είχε τεθεί σε αργία λόγω της ενεργού παρουσίας του στο «ανάθεμα» κατά του Βενιζέλου.
[7]. Βλέπε: Αλέξανδρος Γρηγορίου, Το Α’ Δημοτικό Νεκροταφείο της Λάρισας (1899-1993). Ιστορική αναδρομή-Ταφικά μνημεία-Ο Ιερός Ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, Θεσσαλονίκη (2013) σελ.19.
[8]. Από το χειρόγραφο κείμενο του παλιού φαρμακοποιού Βάσου Κυλικά «Η Μουσική κίνηση της Λαρίσης από το 1881 μέχρι το 1935», το οποίο παραμένει ανέκδοτο και μόνον αποσπάσματα έχουν κατά καιρούς δημοσιευθεί σε εφημερίδες της Λάρισας.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
