«Πες μου λοιπόν μπαμπά, ποια είναι η χρησιμότητα της ιστορίας;». Με αυτή την ερώτηση, που έθεσε ένα νεαρό αγόρι στον ιστορικό πατέρα του αρχίζει ο Mark Bloch, ένα από τα πλέον σημαντικά θεωρητικά έργα για τις ιστορικές σπουδές το «Απολογία για την Ιστορία» (Ο υπότιτλος του οποίου είναι και η επικεφαλίδα αυτού του άρθρου).
Ο Mark Bloch, ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του 20ού αι. κατέδειξε, και με το έργο του και με την πατριωτική του δράση (έλαβε μέρος στη γαλλική αντίσταση εναντίον των Ναζί, και τουφεκίστηκε μαζί με άλλους Γάλλους πατριώτες στις 16 Ιουνίου του 1944), πως καθήκον του ερευνητή δεν είναι να ζει ξεκομμένος από τα προβλήματα των συγχρόνων του, αλλά θα πρέπει να συμμερίζεται τις αγωνίες της εποχής του και να συμβάλλει στην επίλυσή τους.
Θέτοντας το ερώτημα για τη χρησιμότητα της ιστορίας ουσιαστικά βάζει και τον προβληματισμό για το πώς και το γιατί του ιστορικού επαγγέλματος. Τι είναι δηλαδή εκείνο που κάνει το επάγγελμα του ιστορικού άξιο λόγου.
Σε τελική ανάλυση το ζήτημα είναι τι ακριβώς κάνει ένας ιστορικός. Ερμηνεύει κείμενα, όπως θα έκανε ένας φιλόλογος, ερμηνεύει ευρήματα, όπως ένας αρχαιολόγος ή καταγράφει γεγονότα του παρελθόντος, όπως ενδεχομένως πιστεύουν πολλοί ότι πρέπει να είναι το κύριο έργο του;
Σίγουρα η απάντηση δεν είναι εύκολη. Εντούτοις, μία ενδιαφέρουσα πρόταση κάνει ο Henri Gouhier που συγκρίνει τη δουλειά τού ιστορικού με τη δουλειά που κάνει ο σκηνοθέτης, που δίνει ζωή στο σενάριο. Ο ιστορικός λοιπόν πρέπει να μεταδώσει τη φλόγα, «να ανασυστήσει την ίδια τη ζωή». Με αυτή την έννοια είναι δημιουργός και όχι ένας απλός καταγραφέας. Η συμβολή του δηλαδή είναι να πλάσει, να συμβάλλει στην κατανόηση του παρελθόντος και να το τοποθετήσει στη σωστή διάσταση, προσπαθώντας κυρίως να μην το ιδεολογικοποιήσει.
Το ζήτημα βέβαια αφορά στις δυσκολίες του επαγγέλματος. Με γλαφυρό τρόπο τις καταγράφει ο Mark Βloch στο έργο που αναφέρθηκε παραπάνω. Όπως παρατηρεί «εμείς οι φτωχοί μύστες των ανθρωπιστικών επιστημών γινόμαστε συχνά επίκεντρο σαρκαστικών παρατηρήσεων αλλά, μέσα από την αυστηρή υποταγή μας σε μιαν άτεγκτη μοίρα, δεν είμαστε σε πολύ χειρότερη κατάσταση από πολλούς από τους συναδέλφους μας των παλαιότερων και ασφαλέστερων επιστημών. Αυτή είναι η κοινή μοίρα κάθε μελέτης που επιζητεί την εξέταση παρελθόντων φαινομένων. Ο ιστορικός της προϊστορίας που στερείται γραπτών ντοκουμέντων δεν είναι λιγότερο ικανός να ανασυνθέσει τις τελετουργίες της Λίθινης Εποχής απ’ ό,τι είναι σε θέση –υποθέτω- ο παλαιοντολόγος να ανασυνθέσει τους ενδοκρινείς αδένες του πλησιόσαυρου από τον οποίο διασώζεται μόνο ο σκελετός» (σ. 84).
Εντούτοις το σίγουρο είναι πως η προσέγγιση του παρελθόντος, με τη ματιά του ιστορικού αποτελεί ιδιαιτερότητα που δεν μπορεί να αντικατασταθεί από την ερμηνεία που θα δώσει σε αυτό ο φιλόλογος, ο παιδαγωγός, ο ψυχολόγος κοκ. Πρέπει όμως να τονιστεί πως η ιστορία, ως ιδιαίτερα δημοφιλής επιστήμη που είναι, πολλές φορές αποτελεί αντικείμενο ενασχόλησης και από εκπροσώπους άλλων επιστημών που προσθέτουν την προσωπική τους πινελιά που συμβαδίζει βέβαια με το ιδιαίτερο επιστημονικό τους υπόβαθρο.
Αυτό βέβαια δεν είναι κακό όταν ο μη ιστορικός κοινοποιήσει πως εκφράζει αποκλειστικά δικές του απόψεις και δεν μιλάει με την αυθεντία του ειδικού. Σε διαφορετική περίπτωση, όμως ενδέχεται να δημιουργηθούν παρανοήσεις και να αντικατασταθεί ο ιστορικός λόγος από προσωπικές εκτιμήσεις που σε καμία περίπτωση δεν συμβάλλουν στην ορθή ερμηνεία της πραγματικότητας και των παραμέτρων της.
Κλείνω αυτό το σύντομο άρθρο παραθέτοντας ένα απόσπασμα από το βιβλίο ενός άλλου μεγάλου ιστορικού, του Ζορζ Ντιμπί (από το βιβλίο του «Η Ιστορία συνεχίζεται») στο οποίο μιλάει για τον συνθετικό τρόπο εργασίας του. Όπως γράφει «Αυτό που έψαχνα όταν γυρνούσα μέσα στους αγρούς και τα δάση ήταν μια καλή, μια συγκεκριμένη επαφή με τα πράγματα για να μπορέσω να αισθανθώ ασφαλής. Αυτό το μισολιωμένο πανί, γεμάτο τρύπες, που το μαντάριζα κλωστή -κλωστή μου ήταν απαραίτητο να το τοποθετήσω πάνω σε μια στέρεη βάση. Έπρεπε να το ακουμπήσω πάνω σε αυτό το άλλο τεκμήριο που είναι εξίσου πλούσιο- ενός άλλου πλούτου είναι η αλήθεια, αλλά χωρίς κενά, εκτεθειμένο στο φως και ζωντανό, όπως είναι το ιστορικό τοπίο».
