Ήταν μήνας φρίκης πόνου και μεγάλης συμφοράς ο Σεπτέμβρης του '22 για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας αρχικά, και ολοκλήρου της Ελλάδος μας γενικότερα.
Μετά την κατάρρευση του μετώπου, δυστυχώς την προέλαση του κεμαλικού στρατού, των Τσετών, των ατάκτων, και των Κούρδων ενόπλων, προμηνύονταν, ότι θα επακολουθούσε η δραματική αιματοχυσία του άμαχου Ελληνικού πληθυσμού της Ιωνίας καθώς και των συμπαθών Αρμενίων φίλων μας.
Και προπάντων, ο εμπρησμός της πανέμορφης και χιλιοτραγουδησμένης Ελληνικής Σμύρνης, «Λευκό Μαργαριτάρι της Ανατολής»» όπως την αποκαλούσαν, Έλληνες Λεβαντίνοι και οι Τούρκοι.
Πάνω σ' αυτήν την κοσμοχαλασιά, την κατάσταση πανικού που επικρατούσε, τη μη τακτική, οργανωμένης μαχητικής - αμυντικής υποχώρησης (σύμπτυξη), τον εγκλωβισμό μεγάλου μέρους του στρατού μας και το χειρότερο, η εμφάνιση σημείων διάβρωσης απειθαρχίας και πτώσης του ηθικού, ήταν αίτια συγκλονιστικά: αποδυνάμωσης, και σε βάθος αρνητικής έκβασης του όλου εγχειρήματος.
Κατά την κρίσιμη εξέλιξη των δυσάρεστων αυτών γεγονότων, ένα τιμημένο σύνταγμα, Ελλήνων ημίθεων στρατιωτών, γενναίων και αγνών αξιωματικών, και με διοικητή, τον ένδοξο τότε Συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα, ακολουθούσε τακτική συντεταγμένη, και σε διάταξη μάχης υποχώρηση (στη στρατιωτική ορολογία λέγεται: οπισθοφυλακή).
Ήταν το 5/42 Σύνταγμα. Με Θεσσαλούς ως επί το πλείστον οπλίτες, και δοξασμένους μαχητές. Τους θρυλικούς Ευζώνους μας!! Βεβαίως δεν γράφω ιστορία. Ένα δείγμα στο θέμα που ακολουθεί.
Στη συγκροτημένη καταλλήλως για την περίσταση και σε διάταξη μάχης ηρωική αυτή μονάδα, ενσωματώνονταν μεμονωμένοι στρατιώτες και διάφορα τμήματα που είχαν αποκοπεί από τον κύριο όγκο του στρατού μας καθώς και γυναικόπαιδα, προκειμένου να φτάσουν ασφαλείς στο λιμάνι της ελπίδας που θα έπαιρναν τα πλοία της επιστροφής και θα τους μετέφεραν, στη γλυκιά πατρίδα και της οικογενειακές εστίες τους στρατιώτες μας, στο δρόμο της προσφυγιάς και της νοσταλγίας, τους δυστυχείς πολίτες Έλληνες Μικρασιάτες.
Τότε πρωτοακούστηκαν, οι δυο βαριές και πικρές λέξεις που έκλειναν μεγάλο ψυχικό πόνο: «Πίσω πολίτες». Πρώτα έπρεπε να επιβιβαστεί ο στρατός στα καράβια, και όσοι προλάβαιναν κι αν είχε χώρο για τον άμαχο πληθυσμό. Άντρες γυναίκες και παιδιά...
Εκεί, στο Γκιουλ-Μπαξέ, (Γκιουλού-Μπαξέ) μια γραφική κωμόπολη χτισμένη στα μικρασιατικά γαλανά παράλια και λουσμένη από τ' αφρισμένα κύματα του Ανατολικού Αιγαίου, έμελλε να παιχτεί η τελευταία πράξη ενός δράματος, αποτέλεσμα του τραγικού και φοβερού πολέμου. Ο βίαιος και σκληρός αποχωρισμός αγαπημένων προσώπων.
Γονείς που αναζητούσαν τα χαμένα παιδιά τους... έγγαμα ζευγάρια που χωρίζονταν, μην μπορώντας και οι δυο ν' ανεβούν στα πλοία... ρασοφόροι κληρικοί, γέροντες και γερόντισσες ανήμποροι και με κλονισμένη την υγεία τους στοιβαγμένοι στην αποβάθρα... κοπέλες σαν τα κρύα τα νερά, που θρηνούσαν τους αγαπημένους τους και με τον κίνδυνο ορατό, των βαρβάρων-ατάκτων, χυδαίων και βασανιστών, όλο και να πλησιάζει...
Μια παρένθεση: το 66% των κατοίκων, μαζί και μικρότερες μειονότητες ήταν Έλληνες χριστιανοί νοικοκυραίοι, που ασχολούνταν με τη γεωργία, κτηνοτροφία και τη θάλασσα (αλιεία-ναυσιπλοΐα). Η συνταρακτική αυτή κατάσταση, των μαρτυρικών συμβάντων και θλιβερών γεγονότων, κέντρισε την ευαισθησία του αγνώστου συνθέτη και στιχουργού, κι έγραψε το υπέροχο και ουσιαστικά εθνικής σημασίας τραγούδι: Ένα Σαββάτο βράδυ, μια Κυριακή πρωί βγήκα να σεργιανίσω, μέσα στο Γκιουλ -Μπαξέ βλέπω μια 'ρχοντοπούλα, να κάθεται να κλαίει καημένε Μήτρο, και μ' ένα δεν το λέει... κ.λπ.
Είναι κατανοητό, ότι ο δημιουργός αυτού του έργου, όταν αναφέρεται στο θρήνο και στο κλάμα των κοριτσιών και όλων των καταδιωκομένων ανθρώπων (στις επόμενες στροφές) δεν εννοεί μόνο τα προσφιλή πρόσωπα, αλλά, τη μεγάλη καταστροφή και τον ξεριζωμό από τις προαιώνιες εστίες, πατροπαράδοτες, αλύτρωτες και αλησμόνητες σήμερα πατρίδες τους.
Εννοεί τη μικρή αυτοκρατορία του Πόντου: την Τραπεζούντα, τη Νικόπολη, την Κερασούντα, τη Σινώπη, την Ηράκλεια, τη Σαμψούντα και το Καρς την Αμάσεια και τη Σάντα, τη Σεβάστεια και την Καισαρεία (στα ενδότερα), την Παναγία Σουμελά... και όλες τις πόλεις και χωριά της χρυσής εποχής του ακμάζοντα και ευδοκιμούντα Ελληνικού Πόντου.
Εννοεί, τη Σμύρνη, την Πέργαμο, τις Κυδωνιές, τα Μοσχονήσια, την Έφεσο... τη Μαγνησία και τη Φιλαδέλφεια, την Προύσα και τη Νίκαια, την Κίο και τα Πριγκηπόνησα, τη Βασιλεύουσα Πόλη με την Αγια-Σοφιά... και όλα τα χωριά και τις πόλεις της λαμπράς και απαστράπτουσας Ελληνικής Ιωνίας, και Ανατολικής Θράκης. Εννοεί των Ελλήνων Έθνος.... Ολόκληρο. Ο αείμνηστος Παναγής Καψής, μεγάλος δημοσιογράφος της προπολεμικής Σμύρνης μετά την καταστροφή, έγραψε: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης, δεν έγινε το 1453 τον Μάη, παρά, τον Σεπτέμβρη του 1922... Θα κλείσω με μιαν ευχή για τον ανώνυμο, θαυμάσιο καλλιτέχνη και άνθρωπο, αρχιτέκτονα του δημοτικού αυτού αριστουργήματος, που μας προσέφερε έναν πολύτιμο ιστορικό και πολιτιστικό θησαυρό. Ας αναπαύεται η ψυχή του εν ειρήνη εις στους ουρανούς...
Επίλογος: ο τελευταίος που επιβιβάστηκε σ' ένα από τα πλοία, με την καρδιά ματωμένη και βουρκωμένους τους οφθαλμούς ήταν ο συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας.
Θανάσης Δ. Καλογιάννης
Συνταξιούχος αυτοκινητιστής - Λογοτέχνης
