Η μεγάλη Σαρακοστή, όπως ξέρουμε, αρχίζει με την Καθαρή Δευτέρα. Μια μικρότερη περίοδος τριών εβδομάδων αποτελεί το μεταβατικό στάδιο, την προετοιμασία, κατά κάποιο τρόπο, των πιστών για τη Σαρακοστή. Και αυτή ακριβώς είναι η περίοδος των Απόκρεω.
Σ' αυτή την περίοδο συγκεντρώθηκαν, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού και την εδραίωσή του τον 4ο αιώνα, όλα τα ειδωλολατρικά, τα παγανιστικά εκείνα έθιμα που τελούνταν κατά παράδοση στις χώρες της παλιάς ρωμαικής αυτοκρατορίας στο τέλος του χειμώνα και στην αρχή της άνοιξης. Συγκεντρώθηκαν εδώ αυτά τα έθιμα, με όριο την Καθαρή Δευτέρα, γιατί τότε αρχίζει η περίοδος της νηστείας και της προσευχής, και ο χαρακτήρας των παγανιστικών αυτών εθίμων, ασφαλώς δεν έχει σχέση με τη νηστεία και την προσευχή - το αντίθετο μάλιστα.
Τα έθιμα αυτά έχουν δύο πολύ έντονα χαρακτηριστικά. Πρώτα, μια ερωτική, σεξουαλική ελευθεριότητα, που εκφράζεται με λόγια (όπως είναι λ.χ. το γνωστό σατιρικό τραγουδάκι «πώς το τρίβουν το πιπέρι») αλλά και με πράξεις (διάφορα σχήματα μιμητικά κ.τ.λ. - όποιος έχει δει τα δρώμενα της Καθαρής Δευτέρας στα Αμπελάκια, θα καταλάβει περί τίνος πρόκειται). Το δεύτερο χαρακτηριστικό των εθίμων αυτών, είναι οι μεταμφιέσεις. Έχουμε και μεμονωμένες μεταμφιέσεις, τα καρναβάλια που λέμε, όπου διακρίνει κανείς διάφορες επιδράσεις (λ.χ. ο αρλεκίνος, η κολομπίνα, ο πιερότος, μας έρχονται κατευθείαν από την ιταλική Comedia dell' arte). Εκτός όμως από τις ατομικές αυτές μεταμφιέσεις, που είναι αστική κυρίως συνήθεια, στα χωριά έχουμε μεταμφιέσεις συλλογικές: ομάδες μεταμφιεσμένων που παίζουν συγκεκριμένους ρόλους σε ορισμένα δρώμενα.
Τα δρώμενα αυτά θα μπορούσε κανείς να τα ονομάσει δραματικές παραστάσεις. Μια τέτοιου είδους δραματική παράσταση, που γινόταν τη Δευτέρα της Τυρινής στο χωριό Άγιος Γεώργιος στα ανατολικά της Βιζύης στην Ανατολική Θράκη, μας περιγράφει ο Γεώργιος Βιζυηνός, όταν ακόμη ο τόπος κατοικούνταν από Έλληνες (περίπου στα τέλη του προπερασμένου αιώνα). Το έθιμο αυτό ονομάζεται Καλόγεροι, από τις μορφές των δύο πρωταγωνιστών του, που είναι ο Αρχικαλόγερος και ο Δεύτερος Καλόγερος. Οι Καλόγεροι φορούσαν δέρματα, μυτερό καπέλο από δέρμα λύκου ή αλεπούς, μάσκα, και είχαν κρεμασμένα κουδούνια στη ζώνη τους. Καθένας κρατούσε το σύμβολό του. Ο Αρχικαλόγερος κρατούσε το δοξάρι, που μ' αυτό εκτόξευε στάχτη μέσ' από ένα χωνί προσαρμοσμένο στο βέλος του. Ο Δεύτερος Καλόγερος κρατούσε φαλλό, που ήταν ένα επίμηκες ξύλο λεπτότερο στο κάτω άκρο και χοντρότερο στο πάνω. Μαζί με τους Καλόγερους, ρόλο πρωταγωνιστικό έπαιζαν και τα Κορίτσια ή οι Νύφες, που τα υποδύονταν ανύπαντροι νέοι - ενώ οι Καλόγεροι έπρεπε να είναι παντρεμένοι -και φορούσαν τις κομψότερες φορεσιές. Άλλα μέρη αυτού του Θιάσου των Καλογέρων ήταν η Μπάμπω, που είχε κροκιδένια μαλλιά, καμπουρίτσα στη ράχη και ατημέλητα και φτωχά ρούχα επίσης κρατούσε στην αγκαλιά το νεογέννητο εφταμηνίτικο παιδί της, που ήταν ένα κομμάτι ξύλο τυλιγμένο με κουρέλια. Ήταν ακόμη οι Κατσίβελοι, τρεις ή τέσσερις, και οι Ζαπτιέδες ή Καρουτζήδες, που ήταν δύο παλικαράδες του χωριού που φορούσαν όπλα στη ζώνη και κρατούσαν αλυσίδες. Με την ανατολή του ήλιου, όλος ο Θίασος άρχιζε να γυρίζει στο χωριό από σπίτι σε σπίτι. Οι Καλόγεροι αντάλλαζαν φάρσες και πειράγματα, ενώ οι Κατσίβελοι και η Μπάμπω άρπαζαν ό,τι υπήρχε ξεχασμένο στις αυλές των σπιτιών, αβγά ή και παιδικά ρούχα. Οι Ζαπτιέδες αιχμαλώτιζαν πάλι όποιον συναντούσαν ζητώντας λύτρα για την απελευθέρωσή του. Έπειτα, όταν τελείωσε ο «αγερμός», μαζεύονταν όλοι στην πλατεία, όπου γινόταν η κυρίως τελετή. Η παράσταση άρχιζε με την Μπάμπω, τους Κατσίβελους, τον Αρχικαλόγερο, την ανάμιξη κοριτσιών, το Δεύτερο Καλόγερο, και με μια παρωδία θρήνου, αφού ο Δεύτερος Καλόγερος σκότωσε τον Αρχικαλόγερο. Η σκηνή έκλεινε με την ανάσταση του Αρχικαλόγερου, που ήταν το τελευταίο μέρος της παράστασης, χωρίς να έχει πια σατυρικό χαρακτήρα. Στο εθιμικό τούτο κείμενό μας, σημειώνουμε πώς, αποφύγαμε σκόπιμα τους λεπτομερείς διαλόγους-μεταξύ των ως άνω πρωταγωνιστών της παράστασης-κι αυτό, ασφαλώς έγινε λόγω της στενότητας χώρου που υπάρχει στην εφημερίδα μας, αλλά και της δικής μας κατανόησης προς αυτή. Τελειώνοντας, θα πούμε, ότι είναι φανερή η σύνδεση του εθίμου των Καλογέρων -αλλά και των άλλων ανάλογων εθίμων που γίνονται σε άλλα ελληνικά μέρη - με την ευόδωση της σποράς. Πρόκειται για ένα έθιμο μυστηριακό, όπως λέγεται, που θέλει, δηλαδή, να εξασφαλίσει την καλή σοδειά, την καλοχρονιά. Ο σπόρος που έπεσε στην αγκαλιά της γης το Νοέμβρη, τώρα, με την αρχή της άνοιξης, αρχίζει να βλασταίνει. Τα χωράφια πρασινίζουν, αλλά συνάμα χιλιάδες κίνδυνοι αρχίζουν να απειλούν τα σπαρτά. Αυτούς τους κινδύνους προσπαθεί ο λαός να τους εξουδετερώσει, ενισχύοντας με τρόπο μαγικό - μ' αυτή τη δραματική παράσταση των Καλογέρων - τη δύναμη του σταριού. Αυτό το τελευταίο, με τη σοδειά, συνδέεται άμεσα με τους Κατσίβελους - πρωταγωνιστές του εθίμου - που παρουσιάζουν στον Πρωτόγερο του χωριού -τον προύχοντα δηλαδή - ένα αλέτρι που είχε έτοιμο ο κοινοτικός κλητήρας - ο Κεχαγιάς - μπροστά στην εκκλησία. Ένας καινούριος ζυγός, που κατασκευάζεται ειδικά γι' αυτό το σκοπό κάθε χρόνο από τα παλικάρια, προσαρμόζεται στο αλέτρι. Οι Καλόγεροι ζεύονται στο αλέτρι αυτό και το σέρνουν, ενώ ένας από τους προύχοντες-ο Μουχτάρης - σπέρνει. Κι αυτός ο Μουχτάρης φωνάζει: - Να γίνει δέκα γρόσια το κιλό το στάρι! - Πέντε γρόσια το κιλό η σίκαλη! - Τρία γρόσια το κιλό το κριθάρι! Κι ο κόσμος απαντάει: - Αμήν, Θεέ μου, για να φάνε οι φτωχοί! - Ναι, Θεέ μου, για να χορτάσει η φτωχολογιά! Αυτό συνεχίζεται, ώσπου να φέρουν με τ' αλέτρι μια γύρα στην πλατεία του χωριού.
Καλή Αποκριά.
