Από τη Βασιλική Κουλουψούζη
Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που συνοδεύεται από ψυχολογικές και βιολογικές αλλαγές. Είναι μία συναισθηματική κατάσταση που η έντασή της ποικίλει από απλό ερεθισμό μέχρι έντονη μανία και οργή. Η ένταση αύτη χαρακτηρίζεται από αύξηση των παλμών της καρδιάς και της πίεσή καθώς και των ορμονών, της αδρεναλίνης και της νοραδρεναλίνης.
Ο θυμός προκαλείται από εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες έναντι ενός συγκεκριμένου προσώπου, μιας κατάστασης ή ακόμα και εξαιτίας προβλημάτων που εντοπίζονται μέσα μας.
Σύμφωνα με την Kim Abraham, ο παιδικός θυμός είναι κατά κανόνα ένα δευτερεύον συναίσθημα. Προυπάρχει δηλαδή ένα άλλο δυσάρεστο συναίσθημα που ταλαιπωρεί το παιδί και προκαλεί την οργισμένη του αντίδραση. Ο θυμός έχει την ιδιότητα να κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν λιγότερο αδύναμοι ή εκτεθειμένοι, από ό,τι ο πόνος ή ο φόβος. Πιθανά πρωτεύοντα συναισθήματα που επέφεραν θυμό και προκάλεσαν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά του παιδιού μπορεί να είναι η απογοήτευση, η λύπη, η ταραχή, ένα αίσθημα αδικίας ακόμη και η μη ικανοποίηση των επιθυμιών του. Επιπλέον, ο θυμός εξυπηρετεί κάποιον σκοπό. Μας ενημερώνει ότι κάτι δεν πάει καλά… Το σημαντικό είναι να καταλάβουμε ότι το παιδί δικαιούται να νιώθει το συναίσθημα του θυμού και επομένως να έχει και ξεσπάσματα, αν και στόχος μας είναι να μη φτάνει σε αυτά. Οι εκρήξεις θυμού συνήθως συμβαίνουν γιατί είναι ακόμα ανώριμο να διαχειριστεί το θυμό που του προκαλεί η ματαίωση των επιθυμιών του. Το καλύτερο που μπορείτε να κάνετε είναι να διαπραγματευτείτε προσανατολίζοντας το παιδί από την παράλογη απαίτηση προς την πιο λογική και εφικτή.
Τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να αισθάνονται και να εκφράζουν το θυμό τους. Ωστόσο, οι γονείς και οι φροντιστές οφείλουμε να τους μάθουν πώς να διαχειρίζονται, έτσι ώστε να μην τους καταβάλλει. Είναι επίσης καθήκον μας να παρέμβουμε, όταν τα παιδιά χάνουν τον έλεγχο του θυμού τους και γίνονται βίαια ή επιθετικά, με σκοπό να γίνει σαφής διάκριση μεταξύ των συναισθημάτων τους και της συμπεριφοράς τους.
Ο Goleman (1995) μελετώντας πολλές έρευνες κατέληξε στο συμπέρασμα ότι λίγος χρόνος ηρεμίας, μακριά από την κατάσταση που προκάλεσε την οργή, μπορεί να βοηθήσει στην επανάκτηση του ελέγχου των συναισθημάτων, αλλά μόνο εφόσον το θυμωμένο άτομο δεν χρησιμοποιεί αυτό το διάστημα για να αναμασήσει τους λόγους που προκάλεσαν τον θυμό του.
Μια δημοφιλής στρατηγική για να βοηθήσουμε τα παιδιά να διαχειρίζονται το θυμό τους είναι να τους διδάξουμε την τεχνική της «χελώνας», δηλαδή, να παίρνουν λίγο χρόνο για να μπουν μέσα στο «καβούκι» τους και να σκεφτούν, αντί να αντιδράσουν αμέσως, όταν συμβαίνει κάτι που τους θυμώνει (Hemmeter & Fox, 2007). Ορισμένα άτομα προτιμούν την έντονη δραστηριότητα, άλλα πηγαίνουν μόνα σε ένα ήσυχο μέρος ενώ μερικά εστιάζουν σε κάποια ευχάριστη δραστηριότητα, προκειμένου να εκτονώσουν τον θυμό τους. Ανάλογα με το συγκεκριμένο παιδί, μπορείτε να του προτείνετε να δοκιμάσει μία από αυτές τις εναλλακτικές λύσεις, αλλά μόνο αφού έχετε αναγνωρίσει και αποδεχτεί τα συναισθήματα θυμού του.
Η λογική, λοιπόν, δεν είναι να οδηγήσουμε το παιδί στο να απομακρυνθεί από μια συναισθηματική κατάσταση, αλλά να το βοηθήσουμε να επανακτήσει τον έλεγχο έτσι ώστε να είναι σε θέση να εκφράσει αυτό το συναίσθημα κατάλληλα. Σημειώστε, ότι οι προτεινόμενες δραστηριότητες εκτονώνουν το θυμό επειδή απορροφούν την προσοχή του παιδιού και σταδιακά την απομακρύνουν από τις σκέψεις θυμού. Μια άλλη τεχνική, πριν από πολλά χρόνια, ήταν ότι η εκτόνωση, με το πέταγμα των παιχνιδιών ή το χτύπημα μια κούκλας, λειτουργεί ως ένα είδος βαλβίδας ασφαλείας στα συναισθήματα θυμού. Σύμφωνα με τον Goleman, όμως, τα ξεσπάσματα αυτού του είδους οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα και αυξάνουν αντί να αμβλύνουν τα συναισθήματα θυμού (Goleman, 1995)
Οι γονείς και γενικότερα οι φροντιστές των νηπίων, είναι καλό να χρησιμοποιούν τις αρχές της έμμεσης καθοδήγησης για την ελαχιστοποίηση των συνθηκών που προκαλούν θυμό και την άμεση καθοδήγηση για να διδάξουν στα παιδιά πώς να εκφράσουν την οργή τους με κατάλληλους τρόπους.
Όπως και με την αντιμετώπιση της απογοήτευσης, χρησιμοποιώντας ιστορίες και εικονογραφημένα βιβλία μπορούμε να διδάξουμε στα παιδιά τρόπους να αντιμετωπίζουν τα έντονα συναισθήματα. Το ίδιο μπορούμε να κάνουμε με παιχνίδια ρόλων, ή παίζοντας με μικρές φιγούρες ή κούκλες, για να δείξουμε στα παιδιά πώς μπορούν να αντιδράσουν όταν κάτι τους ενοχλεί στην πραγματική ζωή.
Τέλος, παρεμβαίνουμε όταν ο θυμός τους βγαίνει εκτός ελέγχου και με τις ενέργειες τους βλάπτουν τον εαυτό τους ή τους άλλους. Μπορεί να είναι μια πραγματική πρόκληση, αλλά θα πρέπει να παραμείνετε ήρεμοι. Αν θυμώσετε κι εσείς, τα πράγματα θα γίνουν μόνο χειρότερα. Κρατήστε τον τόνο της φωνής σας χαμηλό και ήρεμο, λυγίστε τα γόνατα σας ώστε να βρεθείτε στο ίδιο επίπεδο με το παιδί και κοιτάξτε το κατευθείαν στα μάτια. Υπενθυμίστε του τα όρια που έχει υπερβεί και παραμείνετε κοντά για να βεβαιωθείτε ότι η συμπεριφορά αυτή θα σταματήσει. Καταστήστε σαφές ότι το πρόβλημα είναι η συμπεριφορά του – μην απορρίπτετε το παιδί προσωπικά και μην καταδικάζετε τα συναισθήματα του.
Μπορεί να χρειαστεί να απομακρύνετε το παιδί από τα άλλα παιδιά με μια εξήγηση, όπως «Ο Χάρης χρειάζεται λίγο χρόνο για να σκεφτεί». Πείτε στο παιδί «θα σε ακούσω, αν θέλεις να μου πεις τι σε ενοχλεί». Όταν το παιδί αρχίσει να ανακτά τον έλεγχο, μπορείτε να προτείνετε μια εναλλακτική δραστηριότητα παιχνιδιού, με βάση όσα ξέρετε για τις προτιμήσεις και τις δεξιότητες του παιδιού. Προτιμήστε κάτι που ξέρετε ότι το απολαμβάνει, ή το κάνει καλά, για να ανακατευθύνετε την δραστηριότητα του και να αλλάξετε την εστίαση του σε κατάλληλες εναλλακτικές λύσεις. Αποφύγετε να βάλετε άμεσα το παιδί πίσω στην κατάσταση στην οποία παρουσιάστηκε το πρόβλημα.
Να θυμάστε ότι τα παιδιά χρειάζονται χρόνο για να αναπτύξουν τις δεξιότητες που προσπαθείτε να τους διδάξετε. Ωστόσο, ένα παιδί που εμφανίζεται διαρκώς θυμωμένο ή που δεν κάνει καμία πρόοδο ως προς τον αυτοέλεγχο, θα πρέπει να σας κινήσει την περιέργεια και να αναζητήσετε τους λόγους. Μήπως οι αντιδράσεις σας στα ξεσπάσματα του, λειτουργούν, κατά κάποιο τρόπο, σαν επιβράβευση για το παιδί; Είναι κάποια πτυχή του καθημερινού προγράμματος ή του περιβάλλοντος σας που του δημιουργεί ένταση; Είναι κάτι άλλο που συμβαίνει στη ζωή του παιδιού που του δημιουργεί αναταραχή;
Το θέμα είναι την στιγμή εκείνη να μην πούμε ή κάνουμε πράγματα που θα πυροδοτήσουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση. Ενδεικτικά, ορισμένοι εναλλακτικοί τρόποι χειρισμού της κατάστασης:
* Δώστε στα παιδιά λόγια για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους.
* Προσφέρετε τους γνώσεις σχετικά με τα συναισθήματα.
* Δείξτε στο παιδί νέους τρόπους να εκφράζει τα συναισθήματά του (π.χ. θυμό, απογοήτευση, θλίψη), όταν οι τρόποι που χρησιμοποιεί είναι ακατάλληλοι.
* Μην βγάζετε συμπεράσματα για τον θυμό του παιδιού
* Δώστε στο παιδί σας τον απαιτούμενο χρόνο να σκεφτεί
* Μην επιβάλλετε κυρώσεις ή εξαπολύετε απειλές εν βρασμώ
* Μην ξεφεύγετε από τον στόχο σας
Η Βασιλική Κουλουψούζη, είναι ψυχολόγος του Α.Π.Θ.
